Τὸ κυριώτερον καὶ μεγαλύτερον σύντριμμα τὸ ὁποῖον ἀφῆκεν ὄπισθέν της ἡ φοβερὰ πολεμικὴ θύελλα καὶ ἡ ἐκμετάλλευσις αὐτῆς [ὑπὸ τοῦ κ. Βενιζέλου,] ἦτο τὸ σύντριμμα τῆς πίστεως πρὸς τὰ Ἐθνικὰ Ἰδεώδη. Ὁμιλοῦμεν διὰ τὴν Ἑλλάδα, διότι αὐτὴ μᾶς ἐνδιαφέρει.
Καταστραφέντος τοῦ ἐκτὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους Ἐλληνισμοῦ καὶ περιορισθείσης τῆς Φυλῆς ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους, μὲ τὴν θεωρίαν ὅτι αὐτὸ εἶνε ἡ Ἑλλάς, καὶ τίποτε πάρα πέρα ὄχι μόνον δὲν πρέπει νὰ ἐλπίζωμεν, ἀλλὰ καὶ οὔτε πρέπει νὰ... ἐπιδιώκωμεν, ἐγεννήθη ἡ κοινὴ ἐντύπωσις ὅτι δὲν δύναται πλέον νὰ ὐπάρξῃ καὶ Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες ἄλλο, πλὴν τῆς τακτοποιήσεως τῶν ἐσωτερικῶν τοῦ οἴκου μας, ὥστε νὰ δυνάμεθα νὰ ζήσωμεν μετὰ ὅσον τὸ δυνατὸν μεγαλυτέρας ἀνέσεως καὶ εὐμαρείας.
Ἀλλ' ἂν τοιαῦται βλέψεις δύνανται ἴσως νὰ ἱκανοποιοῦν ἀνθρώπους προχωρημένους τὴν ἡλικίαν, ὑποστάντας τὰς ἀπογοητεύσεις τοῦ βίου, καὶ μὴ δυνηθέντας να διατηρήσωσι ἀναμμένην τὴν φλόγα ἥτις ἐθέρμαινε καὶ ἐφώτιζε τὴν νεότητά τους, εἶνε ὅμως ἀδύνατον νὰ ἱκανοποιήσωσι τοὺς νέους.
Οἱ νέοι διὰ νὰ ζήσουν καὶ μὴ μαρανθοῦν προώρως ἔχουν ἀνάγκην νὰ ἔχουν πίστιν εἰς τὰ μεγάλα ἰδεώδη, ἥτις νὰ τοὺς κεντρίζῃ πρὸς τὰ ἐμπρός, νὰ ἐξουδετερώνῃ μέσα εἰς τὴν ψυχήν των τὰς ἐναντιότητας τῆς τύχης, νὰ τοὺς διατηρῇ τὸν ἐνθουσιασμὸν ἄνευ τοῦ ὁποίου δέν ὑπάρχει οὔτε νεότης οὔτε δημιουργία, καὶ ἐν γένει νὰ δίδῃ νόημα εἰς τὴν ζωήν των, καὶ συνείδησιν τοῦ νοήματος αὐτοῦ.
Ἡ Μεγάλη Ἰδέα εἰς τὴν ὁποίαν ἐπίστευαν αἱ προγενέστεραι γενεαί, ἐπίστευαν δὲ ἀκραδάντως, καὶ προσήρμοζαν πρὸς τὴν πίστιν αὐτὴν πάσας τὰς ἐκδηλώσεις τοῦ βίου των, ἕτοιμοι πρὸς πᾶσαν θυσίαν διὰ τὴν πραγματοποίησίν της, ἦτο τὸ μεγάλο ἐλατήριον τὸ ὁποῖον ὤθησε τοὺς Ἕλληνας εἰς τὸν φοβερὸν ἀγῶνα τοῦ 1821, πρὸς τὸν ὁποῖον οὐδεμία ψυχρὰ λογικὴ θὰ ἠδύνατο ἐκ τῶν προτέρων νὰ ἀποβλέψῃ αἰσιοδόξως, καὶ τὸ ὁποῖον ἐλατήριον ὤθησε τὸ νέον μικρὸν κράτος, ἀσυναίσθητον διὰ τὴν ἀδυναμίαν του, τὴν πτωχείαν του, καὶ τὴν ἐν πολλοῖς κακομοιριάν του, νὰ τίθεται ἐπὶ κεφαλῆς ὁλοκλήρου τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί, ἔστιν ὅτε, ἐπὶ κεφαλῆς ὁλοκλήρου τῆς Χριστιανωσύνης τῆς Ἀνατολῆς, ἐναντίον πολλάκις καὶ Μεγάλων Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων. Χάρις εἰς τὸ ἰσχυρὸν τοῦτο ἐλατήριον, ἠγωνίσθη ἐπὶ πεντηκονταετίαν καὶ ἐπανεστάτησεν ἡ Ἑπτάνησος κατὰ τῆς Ἀγγλίας, θυσιάσασα τὴν ὑλικήν της εὐδαιμονίαν χάριν τῆς Ἑνώσεως. Ἐπανεστάτησε καὶ αἱματοκυλίσθη πολλάκις ἡ Κρήτη, ἠλευθερώθη ἡ Θεσσαλία, ἡ Μακεδονία καὶ ἡ Ἤπειρος. Τὸ μικρὸν καὶ πτωχὸν καὶ ἐν πολλοῖς ἐλεεινὸν κράτος, ἐκάθητο ἐν τούτοις μὲ τὰ ράκη του ἐπὶ τοῦ θρόνου τοῦ Ἑλληνισμοῦ, κρατοῦν ὑπερήφανα τὸ χρυσοῦν σκῆπτρον τῆς Φυλῆς.
Τί ἦτο αὐτὴ ἡ Μεγάλη Ἰδέα ; Ἡ ἐξωτερική της μορφὴ ἦτο εἰς ὀλίγας λέξεις : μία ἀσαφὴς τάσις ἀναστηλώσεως τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἀλλὰ ὡς Ἑλληνικῆς τοιαύτης. Κατ' ἀρχὰς μὲν περιλαμβανούσης ὅλους τοὺς Χριστιανοὺς τῆς Ἀνατολῆς μὲ τοὺς Ἕλληνας ὡς κυριαχοῦσαν φυλήν, κατόπιν δὲ ὅταν ἐσχηματίσθησαν βαθμηδὸν τὰ Βαλκανικὰ κράτη, περιλαμβανούσης τὰς ὑπολοίπους χώρας τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἐπὶ τῶν ὁποίων εἶχεν ὁ Ἑλληνισμὸς ἱστορικὰ δικαιώματα. Τὸ ἱστορικὸν δικαίωμα καὶ μόνον ἦτο ἡ βάσις.
Εἶνε ἀληθὲς ὅτι τὸ μέγα τοῦτο καὶ ἰσχυρὸν Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες, ἐμφανισθὲν μὲ καθαρῶς ἐδαφικὸν περιεχόμενον, ὑπέστη ἀπὸ τῶν τελευταίων δεκαετηρίδων τοῦ παρελθόντος αἰῶνος ἐπὶ μᾶλλον καὶ μᾶλλον ἰσχυροτέρους κλονισμούς, καὶ ἐκ δύο ἀφορμῶν. Ἡ μία ἦτο τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς, τὰ ὁποῖα ἐξειλίσσοντο, χωρὶς ἡ Ἑλλὰς νὰ ἔχῃ τὴν δύναμιν νὰ τὰ κατευθύνῃ, καὶ κατὰ μέγα μέρος ἐναντίον τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἑτέρα ἦτο ἡ εἰσβολὴ εἰς τὴν Ἑλλάδα τοῦ ἐπικρατοῦντος τότε ἐν Εὐρώπῃ ὀρθολογισμοῦ, καὶ τῶν τότε ἐν ἰσχύϊ θεωριῶν τοῦ ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ. Φορεῖς δὲ τούτων ἦσαν ἰδίως οἱ ἐξ Εὐρώπης ἐρχόμενοι μορφωμένοι νέοι κυρίως, πολλοὶ τῶν ὁποίων μάλιστα ἐπιπολαίως σπουδάσαντες
μετήγγιζον εἰς τὴν νεαρὰν Ἑλληνικὴν κοινωνίαν τοὺς καρποὺς τούτους ἑνὸς γηράσαντος πολιτισμοῦ καὶ δυστυχῶς καὶ αὐτοὺς κακοχωνευμένους.
Ἀλλὰ Λογικὴ καὶ Πίστις, Ὀρθολογισμὸς καὶ Ἰδεαλισμός, εἶνε πράγματα τελείως ἀσυμβίβαστα.
Ἡ ἐπίδρασις τῶν νέων τούτων τάσεων ἦτο περιωρισμένη μὲν ὅσον ἀφορᾷ τὸ σύνολον τοῦ ἔθνους, ἀλλὰ λίαν ἐκτεταμένη εἰς τὴν ἰθύνουσαν αὐτοῦ τάξιν. Αἱ κατώτεραι τάξεις ὅμως ἔμενον ἀκόμη προσηλωμέναι εἰς τὰς ἀξίας τὰς ὁποίας ἐπίστευον ἐκ παραδόσεως καὶ ἐξ ἐνστίκτου.
Ἐκ τῶν ἄνω ἀφορμῶν ἡ ἐθνική πολιτικὴ διετήρει μὲν κατ' ἐπίφασιν τὴν πρὸς τὴν Μεγάλην Ἰδέαν προσήλωσίν της, ἀλλ' ἄνευ πίστεως εἰς αὐτήν, τὸ περισσότερον δὲ χάριν δημαγωγίας, καὶ μᾶλλον ὑφισταμένη τὴν ἐκ τῶν κάτωθεν μαζῶν ὤθησιν παρὰ καθοδηγοῦσα αὐτάς.
Δὲν ἔλειψαν ἄλλως τε νέοι πολιτικοὶ καὶ δημοσιογράφοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης νὰ κτυπήσωσι καὶ δημοσίᾳ τὸ ἐθνικὸν τοῦτο Ἰδεῶδες, ὡς παράλογον κατασκεύασμα, τινὲς τούτων δημοσίᾳ ἀποκαλέσαντες τὴν Μεγάλην Ἰδέαν Μεγάλην Μωρία.
Ἡ ἀντίδρασις ὑπῆρξεν ἰσχυρά, ἐκδηλωθεῖσα διὰ τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας, ἥτις καὶ παρέσυρε τὴν Ἑλλάδα εἰς ἀπαράσκευον πόλεμον (1897), κατόπιν δὲ διὰ τοῦ Μακεδονικοῦ Κομιτάτου, τοῦ ὁποίου ὁ ἀγὼν στηριζόμενος μόνον ἐπὶ τῆς πίστεως ἐπὶ τὴν Ἑλληνικότητα τῆς Μακεδονίας, ἐδημιούργησε κατ' οὐσίαν τὴν Ἑλληνικότητα αὐτῆς.
Παρ' ὅλην ὅμως τὴν ἀντίδρασιν ταύτην, ἐπεκράτησαν ἐν τῇ ἐθνικῇ πολιτικῇ αἱ ὀρθολογιστικαὶ τάσεις, μὴ ὁμολογούμεναι ὅμως. Προῆλθε τότε εἰς τὸ μέσον ἡ νέα θεωρία τῆς ἐκκαθαρίσεως τῶν ἑλληνικῶν ἐπιδιώξεων, οἱασδήποτε μάλιστα ἐκκαθαρίσεως, ὁπωσδήποτε σχηματισμοῦ «στογγυλευμένης» Ἑλλάδος, ἀφινομένης ἀκαθορίστου τῆς θέσεως καὶ τοῦ μέλλοντος τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Τόσον μάλιστα ἰσχυραὶ ἦσαν αἱ θεωρίαι αὗται τῆς τότε ἰσχυούσης πολιτικῆς. ὥστε ἤγαγον τὴν Ἑλληνικὴν πολιτικὴν κατὰ τὴν διπλωματικὴν παρασκευὴν τῶν Βαλκανικῶν πολέμων, εἰς τὸ «στρογγύλευμα» τῆς Ἑλλάδος μέχρι τῶν ἐκβολῶν τοῦ Λουδία, πρὸς νότον τῆς Θεσσαλονίκης, ἀφιεμένης τῆς Βουλγαρίας νὰ καταλάβῃ καὶ αὐτὴν τὴν Κωνσταντινούπολιν καὶ τὴν Θεσσαλονίκην. Κατόπιν, μετὰ τὰς ἀπροσδοκήτους νίκας τοῦ στρατοῦ μας, είς νέον «στρογγύλευμα» τῆς Ἑλλάδος, ὀλίγον τι πέραν τῆς Θεσσαλονίκης, ἀφιεμένου εἰς τὴν Βουλγαρίαν τοῦ ἡμίσεος καὶ πλέον τῆς Κεντρικῆς Μακεδονίας, ὀλοκλήρου τῆς Ἀνατ. Μακεδονίας καὶ φυσικὰ τῆς Θράκης. Καὶ τέλος μετὰ τὰ ἀνέλπιστα διὰ τὴν πολιτικὴν ἀποτελέσματα τοῦ Βουλγαρικοῦ πολέμου, ἠνέχθη ἡ Ἑλληνικὴ πολιτικὴ καὶ μεγαλύτερον «στρογγύλευμα» τὸ τοῦ 1913. Ἀλλὰ ὑπὸ τὸν ὅρον ὅτι αὐτὸ θὰ ἦτο καὶ τὸ ὁριστικόν της «στρογγύλευμα», καὶ θὰ καθήσουν πλέον ἥσυχοι οἱ «Κωνσταντῖνοι οἱ Παλαιολόγοι», παρεντεθέντος ἄλλως τε καὶ τοῦ Βουλγαρικοῦ ὄγκου μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Κωνσταντινουπόλεως.
Καὶ κατὰ τὸν μέγαν πόλεμον, «στρογγυλεύματα» τῆς Ἑλλάδος ἦσαν καὶ αἱ ἑκάστοτε διεκδικήσεις τῆς πολιτικῆς, μὲ μίαν μάλιστα τελειοποίησιν, τῆς ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν. Διεγράφη οὕτω καθαρὰ ἡ νέα θεωρία τοῦ περικλείσματος τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ἑλλάδος. Θανάσιμον πλῆγμα διὰ τὸ Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες ! Μετὰ δὲ τὴν ἀποτυχίαν τῆς Μικρασιατικῆς πολιτικῆς καὶ τὴν ἐκδίωξιν τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ παντοῦ εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἡ Μεγάλη Ἰδέα κατὰ τὴν γενικὴν ἀντίληψιν κατέπεσεν ὁριστικῶς εἰς συντρίμματα καὶ δὲν ὑπῆρχε πλέον διὰ κανένα Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Ἰδοὺ λοιπόν ἡ Ἑλληνικὴ νεότης ἡ σημερινή, ἐστερημένη πλέον μεγάλου Ἐθνικοῦ Ἰδανικοῦ. Ποῦ νὰ στραφῇ ; διότι νεότης χωρὶς Ἰδανικὸν δὲν ἠμπορεῖ νὰ ζήσῃ. Ἄλλοι νέοι ἐστράφησαν πρὸς τὰ ἀνθρωπιστικὰ ἰδεώδη τὰ ὁποῖα ἄλλοι λαοὶ μὲ ἄλλην νοοτροπίαν ἐναφάνισαν. Ὁ ἀριστερισμὸς ἀόριστος καὶ νεφελώδης ἔγινε τῆς μόδας. Ἄλλοι ἐστράφησαν πρὸς τὴν φασιστικήν ἀντίδρασιν. Ἀρκετοὺς θερμαίνει ἀκόμη ἡ νοσταλγία τῆς ὑποδουλωμένης ἰδιαιτέρας πατρίδος των, χωρὶς ὅμως νὰ εὑρίσκουν καὶ πλήρη κατανόησιν μέσα εἰς τὸ ὀρθολογιστικὸν περιβάλλον τῆς κοινωνίας μας. Ἄλλοι ἔγιναν διεθνισταί. Ἄλλοι ἔγιναν Πανευρωπαῖοι. Ἄλλοι κοσμοπολῖται. Ἄλλοι περιώρισαν ὅλα των τὰ ὄνειρα εἰς τὴν θεραπείαν τῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀτόμου των. Πλήρης σύγχυσις καὶ ἀταξία εἰς τὰς τάξεις τῆς νεότητος. Καμμία ἑνότης Ἰδανικοῦ. Καὶ πρὸ παντὸς τὸ ἀνήσυχον συναίσθημα τῶν νέων, τοῦ ἀνικανοποιήτου τῆς ψυχῆς των ἀπὸ οἱανδήποτε ἐξ ὅλων τῶν ἐντεῦθεν κἀκεῖθεν τοιούτων τάσεων, καὶ ἡ ἀπογοήτευσις ὅτι ὁ βίος των παραμένει μονήρης καὶ κενὸς ἀνωτέρου καὶ μεγάλου σκοποῦ.
Εἰς τοῦτο συνέτεινε καὶ ἀπὸ καιροῦ τὸ σύστημα τῆς ἐκπαιδεύσεως, ὅπου καὶ ἐκεῖ ἔδρασαν καὶ ἔφερον ἀποτελέσματα νεώτεραι θεωρίαι, κατὰ τὰς ὁποίας σκοπὸς τῆς ἐκπαιδεύσεως ἦτο ἡ μόρφωσις τῶν ἀνθρώπων. Ἐνῷ σκοπὸς τῆς ἐκπαιδεύσεως οὔτε εἶνε οὔτε δύναται νὰ εἶνε ἄλλος παρὰ ἡ μόρφωσις Ἑλλήνων, καὶ πρὸ παντὸς διὰ τῆς στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως.
Ὀφείλομεν λοιπὸν νά ἐπαναστρέψωμεν πρὸς τὰ ὀπίσω, διὰ νὰ ἐπανεύρωμεν τὸν δρόμον μας.
Ἄλλο ἰδεῶδες δυνάμενον νὰ οἰστρηλατήσῃ τοὺς Ἕλληνας, νὰ γεμίσῃ τὴν ψυχήν των, νὰ δώσῃ σκοπὸν καὶ νόημα εἰς τὴν ζωήν των, καὶ νὰ τοὺς συνδέσῃ ὅλους ἀλληλεγγύως πρὸς μεγάλα ἔργα, δὲν εἶνε παρὰ τὸ Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες.
Μὴ ἀπατώμεθα, «ἄνθρωποι» ὑπάρχουν μόνον ζωολογικῶς. Ψυχικῶς ὅμως ὑπάρχουν «Ἕλληνας», ὑπάρχουν «Τοῦρκοι», ὑπάρχουν «Γάλλοι», «Ἄγγλοι», «Γερμανοί», «Βούλγαροι», κλπ. Ὁ κάθε ἄνθρωπος βλέπει τὴν ζωήν, διανοεῖται καὶ δρᾷ διὰ τοῦ πρίσματος τῆς ἐθνικότητός του, τῆς φυλῆς του. Ἡ φυλετικότης εἶνε φυσιολογικὸν φαινόμενον.
Πρέπει νὰ ἐννοήσῃ τοῦτο καλὰ ἡ ἑλληνικὴ νεότης διὰ νὰ εὕρῃ τὸν δρόμον της.
Ἀλλὰ τί Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες θὰ τὴν ἐμπνεύσῃ, ἀφοῦ ἡ Μεγάλη Ἰδέα κατέπεσε μετὰ πατάγου ;
Ἐδῶ εἶνε τὸ σφάλμα. Δὲν κατέπεσεν ἡ Μεγάλη Ἰδέα. Κατέπεσεν ἡ προσπάθεια πρὸς πραγματοποίησιν αὐτῆς ὑπὸ ἐδαφικὴν μορφήν. Κατέπεσεν ἡ Ἑλληνοβυζαντινὴ ἀντίληψις αὐτῆς. Δὲν κατέπεσεν ὅμως ἡ ἀρχαία ἀντίληψις αὐτῆς, ἠ ἀντίληψις τῆς κυριαρχίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὅπου εὑρίσκεται καὶ δρᾷ. Τὸ σφάλμα εἶνε, ὅτι ἐνομίσαμεν ὅτι ἠμποροῦμεν, κατ' ἀναλογίαν μὲ ἄλλα ἔθνη, νὰ περιλάβωμεν ἐντὸς ὁρίων ἐδαφικῶν τὸν Ἑλληνισμόν. Ἐνῷ ἀκριβῶς ἡ ἰδιοφυΐα τῆς φυλῆς μας εἶνε τὸ νὰ μὴ ἔχῃ ὅρια. Εἰς ὅλην τὴν ἱστορίαν μας, πλὴν τοῦ Βυζαντίου, οἱ Ἕλληνες ἀπετελοῦμεν ἕνα ἢ πλειότερα ἰσχυρὰ κρατικὰ κέντρα μὲ ὅρια, ἀκτινοβολοῦντα ὅμως πλοκάμους πρὸς πάσας τὰς κατευθύνσεις, καὶ ἀπωτάτας ἀκόμη. Οὔτε ἡ προσπάθεια τοῦ Ἀλεξάνδρου ὅπως τοῦ δώσῃ ἀλλοίαν μορφήν ἔσχε διάρκειαν. Ἀλλὰ ἐὰν τὸ κρατικόν κέντρον ἐκ τοῦ ὁποίου ἐκπορεύεται ἡ φυλετικὴ ζωὴ ἔχῃ ὅρια, τὸ σύνολον ὅμως μὲ τοὺς πλοκάμους μαζὺ δὲν δύναται νὰ περιληφθῇ εἰς ὅρια.
Ὁ πολιτικὸς ὅστις ἐξεπροσώπησε τὴν Ἑλλάδα εἰς τὴν Διάσκεψιν τῆς Εἰρήνης τοῦ 1918 παρουσίασε στατιστικὰς κατὰ τὰς ὁποίας τὸ 50 τοῖς ἑκατὸν περίπου μόνον τῶν Ἑλλήνων εὑρίσκετο τότε ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, τὸ δὲ ἕτερον 50 τοῖς ἑκατὸν περίπου ἔξω τῶν ὁρίων τούτων, εἰς ἰσχυροὺς πλοκάμους ἰδίως ἐν τῇ Μεσογείῳ, ἀλλὰ καὶ εἰς πολύ ἀπώτερα μέρη. Δὲν διδάσκει τίποτε αὐτό ; Χάρις εἰς πολιτικὴν ἐσφαλμένην, πολλοὶ ἀπὸ τοὺς πλοκάμους αὐτοὺς ἀπεκόπησαν. Ἀλλὰ θὰ ξαναγίνουν πάλιν. Διότι πρὸς τὰ ἐκεῖ μᾶς ὁδηγεῖ ἡ φυλετική μας ἰδιοφυΐα καὶ ἡ μοῖρα μας. Οὔτε πρέπει νὰ ἐπηρεαζώμεθα ἀπὸ τὰ ἀντιξόους περιστάσεις τῆς στιγμῆς, τὰς ὁποίας ἄλλως τε ἡμεῖς μὲ τὰ σφάλματά μας προεκαλέσαμεν καὶ αἱ ὁποῖαι ἀποτελοῦν παροδικὸν φαινόμενον.
Ἀλλὰ τότε ποία θὰ εἶνε ἡ ἑνότης ἑνὸς τοιούτου Ἑλληνισμοῦ ; Ὁ πολιτισμός του ! Καὶ μὲ πολιτισμὸν δὲν ἐννοοῦμεν τὸν μηχανικὸν πολιτισμόν, ἀλλὰ τὸν βαθύτερον πολιτισμόν, ὅστις εἶνε ἡ ἐκ τῶν ἐγκάτων τῆς φυλῆς μας ἐκδήλωσις τῆς ζωτικότητος, τῆς ἰδιοφυΐας της καὶ τῆς ἰσχύος της.
Ἔργον λοιπὸν τοῦ κέντρου τοῦ Ἐλληνισμοῦ, τοῦ ζῶντος ἐντὸς τῶν ὀρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους, εἶνε νὰ ἀναδημιουργήσῃ τὸν πολιτισμὸν αὐτόν, τὸν ὁποῖον νὰ ἀντινοβολήσῃ καὶ εἰς τὰ τελευταῖα ἄκρα τῶν πλοκάμων τῆς ἐλληνικῆς φυλῆς, συνδέοντα οὕτω στερεῶς ὅλα τὰ τμήματα τῆς φυλῆς εἰς ἓν συνειδητὸν σύνολον. Ὅπως ἐπίσης ἔργον τοῦ αὐτοῦ κέντρου τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τοῦ ζῶντος ἐντὸς τῶν ὀρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους, εἶνε νὰ δημιουργήσῃ καὶ τὴν κρατικὴν ἐκείνην ἰσχὺν καὶ δυναμικότητα διὰ τῆς ὁποίας νὰ δύναται νὰ ὑπερασπίσῃ τὴν ὕπαρξιν, τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἐξέλιξιν τῶν ἐκτὸς ὁρίων πλοκάμων του.
Αὐτὸ ἦτο τὸ περιεχόμενον τῆς Μεγάλης Ἰδέας τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοῦ. Ἂν θέλετε, αὐτὸ ὐπελάνθανε ὡς Μεγάλη Ἰδέα καὶ τοῦ ἐν τῷ Βυζαντινῷ κράτει Ἑλληνισμοῦ, ὄχι ὅμως τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, τὸ ὁποῖον κράτος κατὰ βάθος ὐπῆρξεν ὄργανον τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκείνου. Ἀλλὰ τὸ Βυζαντινὸν κράτος ἦτο κατασκεύασμα τῶν τάσεων καὶ τῶν ροπῶν τοῦ Μεσαιῶνος. Ἠμεῖς δὲ τώρα ζῶμεν εἰς τὸν εἰκοστὸν αἰῶνα ! Ὁ δὲ Ἑλληνισμὸς ὅστις κατώρθωσε νὰ φθάσῃ εἰς τὸν εἰκοστὸν αἰῶνα, ἐνῷ τόσα καὶ τόσα ἄλλα ἔθνη κατεποντίσθησαν ἐν τῷ μεταξύ, βραδέως ἐπαναστρέφει πρὸς τὰς ἀντιλήψεις καὶ τὴν νοοτροπίαν τοῦ ἀρχαίου.
Αὐτὴ λοιπὸν δύναται καὶ κατ' ἀνάγκην θὰ εἶνε ἡ Μεγάλη Ἰδέα μας, ὄχι μὲ τὸ Βυζαντινὸν ἐδαφικὸν περιεχόμενον, ἀλλὰ μὲ τὸ περιεχόμενον τῆς ἀρχαίας, δηλ. κατ' οὐσίαν καὶ πάλιν ἡ ἐπικράτησις τῆς φυλῆς μας καὶ ἐκτὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, ἰδιαίτατα δὲ εἰς τὴν γειτονίαν αὐτοῦ.
Εἶνε βαρὺ τὸ ἔργον ; καὶ δὲν ἔχει τέλος ; οὔτε ὅρια ; Μὰ ἔτσι εἶνε τὰ μεγάλα ἰδανικά, ἄφθαστα, ἀτελείωτα. Ἄλλως δὲν θὰ ἦσαν ἰδανικά. Μὲ τοιαύτην σημαίαν ἂν προχωρήσῃ ἐμπρὸς ἡ ἑλληνικὴ νεότης, θά εὕρῃ σκοπὸν καὶ νόημα εἰς τὴν ζωήν, τὴν ψυχικὴν γαλήνην, τὴν ἑνότητα τῆς προσπαθείας καὶ θὰ κάμῃ μεγάλα ἔργα.
Βέβαια ἐκτὸς τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Ἐθνικοῦ Ἰδανικοῦ δέν θά παύσουν οἱ ἀνταγωνισμοὶ τῶν ἐπὶ μέρους ἰδεῶν, μεθόδων, συστημάτων. Εἶνε ἡ ζωή. Ἀλλὰ ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἀνταγωνισμοὶ θὰ ἄγουν διὰ συγκλινουσῶν ὁδῶν πρὸς τὸν αὐτὸν μεγάλον σκοπὸν, ἀρκεῖ νὰ τὸν πιστεύσῃ ἡ ἑλληνικὴ νεότης.
Καὶ διὰ νὰ τὸν πιστεύωμεν, πρέπει νὰ πιστεύωμεν πρὸ παντὸς ὅτι εἴμεθα Ἕλληνες, ἐξέλιξις φυσιολογικὴ μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς φυλῆς διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Τότε μόνον καὶ ἡ ἱστορία μας θὰ ἔχῃ νόημα, καὶ ἡ ἐπίδρασις αὐτῆς θὰ εἶνε ἀκατανίκητος. Καὶ ὄχι νὰ νομίζωμεν ὅτι εἴμεθα ἁπλῶς κάτοικοι μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς χώρας, τὴν ὁποίαν ἄλλοτε κατῴκησαν ἄλλοι ἄνθρωποι μὲ τοὺς ὁποίους μᾶς συνδέει συμπτωματικῶς μόνον τὸ ἐθνικὸν ὄνομα. Διότι καὶ ἡ ἀμφιβολία αὕτη εἰσῆλθεν εἰς τὰς ψυχάς πολλῶν, πάρα πολλῶν, ἐπηρεασθέντων ἀπὸ ἐπιδείξεις ματαίας ἀνωτερότητος διαφόρων διανοουμένων, θελόντων νὰ γεννοῦν τὴν ἐντύπωσιν ὅτι ἵστανται ὑψηλότερα, πολὺ ὑψηλότερα ὅλων τῶν ἄλλων, ὐπεράνω ἔθνους καὶ φυλῆς, εἰς τὴν ὑπερτέραν σφαῖραν τῆς καθαρᾶς ἐπιστημονικότητος, ὥστε δι' αὐτοὺς νὰ παύουν νὰ ἔχουν ἀξίαν ἐκεῖνα, ἄνευ τῶν ὁποίων ἡμεῖς οἱ ἄλλοι δὲν ἠμποροῦμεν νὰ ζήσωμεν.
Διὰ νὰ μὴ ἀμφιβάλῃ δὲ ἡ ἑλληνικὴ νεότης, ἂς συλλογισθῇ ὅτι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν καὶ ὥραν ἔχει εἰς τὸ στόμα της, τὰ ὦτα της καὶ τὸν νοῦν της, τὴν μεγαλυτέραν ἀπόδειξιν τῆς φυλετικῆς μας συνεχείας, ἄνευ διακοπῆς, παρ' ὅλας τὰς τυχαίας μικρὰς σποραδικὰς ἀναμίξεις μετὰ ὀλίγων ξένων στοιχείων, ἀπορροφηθέντων ἐντὸς τῆς ἑλληνικῆς χοάνης. Εἶνε δὲ ἡ ἀπόδειξις αὕτη ἡ γλῶσσα μας. Ἡ «καθομιλουμένη», οὐδενὸς κατασκεύασμα καὶ οὐδενὸς δίδαγμα, διακεχυμένη ὅμως πέραπέρα, ἀπ' ἄκρου εἰς ἄκρον, εἰς ὅλον τὸν Ἑλληνισμόν, ὁμοία παντοῦ καὶ σχεδὸν ἄνευ ἀξίων λόγου διαλεκτικῶν διαφορῶν, εἶνε ἡ γραμματικῶς, συντακτικῶς, φθογγολογικῶς ἐξέλιξις τῆς ἀρχαίας. Ἐξέλιξις ὅμως ὑποστᾶσα ὅλας τὰς μεταπτώσεις τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Φυλῆς, τὰς εὐτυχίας της καὶ τὰς δυστυχίας της, τὰς ἀνόδους της καὶ τὰς καθόδους της. Διὰ τοῦτο εἶνε βαρὺ πταῖσμα ἐκείνων οἵτινες τὸν ζωντανὸν αὐτὸν ὀργανισμόν, τὴν καθομιλουμένην γλῶσσαν μας, ἠθέλησαν νὰ καταστήσουν στατικὸν κατασκεύασμα, ὁριστικῆς μορφῆς, παραβλέψαντες τὴν ἐκ τῶν ἰδίων αὐτῆς σπλάγχνων δυναμικότητα αὐτῆς πρὸς ἀνύψωσιν, ἀνακάθαρσιν καὶ βελτίωσιν, ὥστε ἀφ' ἑαυτῆς νὰ φθάσῃ εἰς βαθμῖδα ἐξυπηρετοῦσαν τὰς γενικωτέρας ἀνάγκας ἑνὸς ἐκπολιτιζομένου ἔθνους, τῆς τύχης καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ ὁποίου εἶνε ἡ κυριωτέρα ἐκδήλωσις.
Ζῆ ἑπομένως καὶ ὑφίσταται ἡ Μεγάλη Ἰδέα τοῦ Ἐλληνισμοῦ μὲ τὸ περιεχόμενον τῶν ἀρχαίων προγόνων μας, ζωντανὸν ἀπαύγασμα τῆς δυνάμεως καὶ τῆς ἰδιοφυΐας τῆς Φυλῆς μας. Καὶ ἡ ἑλληνικὴ νεότης δύναται νὰ τὴν ἁρπάσῃ, πλήρης πίστεως, εἰς τὰς χεῖρας της καὶ μὲ αὐτὴν ὡς σημαίαν νὰ χωρήσῃ πρὸς τὰ ἐμπρὸς ἄνευ δισταγμοῦ καὶ συγχύσεων καὶ ἀνησυχιῶν, παρασύρουσα τὰ πάντα εἰτὸν δρόμον της.
Πολλοὶ ἴσως δὲν θὰ ἐννοήσουν τί σχέσιν ἔχει ὁ ἐπίλογός μου μὲ τὰ ἄρθρα μου. Τί σχέσιν ἔχει ἡ ἀνάγκη Ἐθνικοῦ Ἰδεώδους εἰς τὸ ὁποῖον νὰ πιστεύσωμεν καὶ ὄχι νὰ δημοκοποῦμεν μὲ αὐτό[, μὲ τὸν ἐθνικὸν διχασμὸν καὶ τὸν κ. Βενιζέλον]. Πράγματι, ἡ σχέσις αὕτη ἠμπορεῖ νὰ μὴ φαίνεται ἐπιφανειακῶς, εἶνε ὅμως ἐσωτερική. Καὶ ὅσοι ἔζησαν τὴν ἐποχὴν ποὺ περιέγραψα καὶ εἶδον τὴν ἀνατροπὴν τῶν ἐθνικῶν ἀξιῶν[, τὴν ὁποίαν ἐπέφερεν ἡ νοοτροπία τοῦ κ. Βενιζέλου] καὶ τὴν ὁποίαν πρέπει τώρα νὰ ἐπανορθώσῃ ἡ ἑλληνικὴ νεότης, θὰ μὲ δικαιώσωσι διὰ τὸν ἐπίλογον.
Καταστραφέντος τοῦ ἐκτὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους Ἐλληνισμοῦ καὶ περιορισθείσης τῆς Φυλῆς ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους, μὲ τὴν θεωρίαν ὅτι αὐτὸ εἶνε ἡ Ἑλλάς, καὶ τίποτε πάρα πέρα ὄχι μόνον δὲν πρέπει νὰ ἐλπίζωμεν, ἀλλὰ καὶ οὔτε πρέπει νὰ... ἐπιδιώκωμεν, ἐγεννήθη ἡ κοινὴ ἐντύπωσις ὅτι δὲν δύναται πλέον νὰ ὐπάρξῃ καὶ Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες ἄλλο, πλὴν τῆς τακτοποιήσεως τῶν ἐσωτερικῶν τοῦ οἴκου μας, ὥστε νὰ δυνάμεθα νὰ ζήσωμεν μετὰ ὅσον τὸ δυνατὸν μεγαλυτέρας ἀνέσεως καὶ εὐμαρείας.
Ἀλλ' ἂν τοιαῦται βλέψεις δύνανται ἴσως νὰ ἱκανοποιοῦν ἀνθρώπους προχωρημένους τὴν ἡλικίαν, ὑποστάντας τὰς ἀπογοητεύσεις τοῦ βίου, καὶ μὴ δυνηθέντας να διατηρήσωσι ἀναμμένην τὴν φλόγα ἥτις ἐθέρμαινε καὶ ἐφώτιζε τὴν νεότητά τους, εἶνε ὅμως ἀδύνατον νὰ ἱκανοποιήσωσι τοὺς νέους.
Οἱ νέοι διὰ νὰ ζήσουν καὶ μὴ μαρανθοῦν προώρως ἔχουν ἀνάγκην νὰ ἔχουν πίστιν εἰς τὰ μεγάλα ἰδεώδη, ἥτις νὰ τοὺς κεντρίζῃ πρὸς τὰ ἐμπρός, νὰ ἐξουδετερώνῃ μέσα εἰς τὴν ψυχήν των τὰς ἐναντιότητας τῆς τύχης, νὰ τοὺς διατηρῇ τὸν ἐνθουσιασμὸν ἄνευ τοῦ ὁποίου δέν ὑπάρχει οὔτε νεότης οὔτε δημιουργία, καὶ ἐν γένει νὰ δίδῃ νόημα εἰς τὴν ζωήν των, καὶ συνείδησιν τοῦ νοήματος αὐτοῦ.
Ἡ Μεγάλη Ἰδέα εἰς τὴν ὁποίαν ἐπίστευαν αἱ προγενέστεραι γενεαί, ἐπίστευαν δὲ ἀκραδάντως, καὶ προσήρμοζαν πρὸς τὴν πίστιν αὐτὴν πάσας τὰς ἐκδηλώσεις τοῦ βίου των, ἕτοιμοι πρὸς πᾶσαν θυσίαν διὰ τὴν πραγματοποίησίν της, ἦτο τὸ μεγάλο ἐλατήριον τὸ ὁποῖον ὤθησε τοὺς Ἕλληνας εἰς τὸν φοβερὸν ἀγῶνα τοῦ 1821, πρὸς τὸν ὁποῖον οὐδεμία ψυχρὰ λογικὴ θὰ ἠδύνατο ἐκ τῶν προτέρων νὰ ἀποβλέψῃ αἰσιοδόξως, καὶ τὸ ὁποῖον ἐλατήριον ὤθησε τὸ νέον μικρὸν κράτος, ἀσυναίσθητον διὰ τὴν ἀδυναμίαν του, τὴν πτωχείαν του, καὶ τὴν ἐν πολλοῖς κακομοιριάν του, νὰ τίθεται ἐπὶ κεφαλῆς ὁλοκλήρου τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί, ἔστιν ὅτε, ἐπὶ κεφαλῆς ὁλοκλήρου τῆς Χριστιανωσύνης τῆς Ἀνατολῆς, ἐναντίον πολλάκις καὶ Μεγάλων Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων. Χάρις εἰς τὸ ἰσχυρὸν τοῦτο ἐλατήριον, ἠγωνίσθη ἐπὶ πεντηκονταετίαν καὶ ἐπανεστάτησεν ἡ Ἑπτάνησος κατὰ τῆς Ἀγγλίας, θυσιάσασα τὴν ὑλικήν της εὐδαιμονίαν χάριν τῆς Ἑνώσεως. Ἐπανεστάτησε καὶ αἱματοκυλίσθη πολλάκις ἡ Κρήτη, ἠλευθερώθη ἡ Θεσσαλία, ἡ Μακεδονία καὶ ἡ Ἤπειρος. Τὸ μικρὸν καὶ πτωχὸν καὶ ἐν πολλοῖς ἐλεεινὸν κράτος, ἐκάθητο ἐν τούτοις μὲ τὰ ράκη του ἐπὶ τοῦ θρόνου τοῦ Ἑλληνισμοῦ, κρατοῦν ὑπερήφανα τὸ χρυσοῦν σκῆπτρον τῆς Φυλῆς.
Τί ἦτο αὐτὴ ἡ Μεγάλη Ἰδέα ; Ἡ ἐξωτερική της μορφὴ ἦτο εἰς ὀλίγας λέξεις : μία ἀσαφὴς τάσις ἀναστηλώσεως τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας ἀλλὰ ὡς Ἑλληνικῆς τοιαύτης. Κατ' ἀρχὰς μὲν περιλαμβανούσης ὅλους τοὺς Χριστιανοὺς τῆς Ἀνατολῆς μὲ τοὺς Ἕλληνας ὡς κυριαχοῦσαν φυλήν, κατόπιν δὲ ὅταν ἐσχηματίσθησαν βαθμηδὸν τὰ Βαλκανικὰ κράτη, περιλαμβανούσης τὰς ὑπολοίπους χώρας τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἐπὶ τῶν ὁποίων εἶχεν ὁ Ἑλληνισμὸς ἱστορικὰ δικαιώματα. Τὸ ἱστορικὸν δικαίωμα καὶ μόνον ἦτο ἡ βάσις.
Εἶνε ἀληθὲς ὅτι τὸ μέγα τοῦτο καὶ ἰσχυρὸν Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες, ἐμφανισθὲν μὲ καθαρῶς ἐδαφικὸν περιεχόμενον, ὑπέστη ἀπὸ τῶν τελευταίων δεκαετηρίδων τοῦ παρελθόντος αἰῶνος ἐπὶ μᾶλλον καὶ μᾶλλον ἰσχυροτέρους κλονισμούς, καὶ ἐκ δύο ἀφορμῶν. Ἡ μία ἦτο τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς, τὰ ὁποῖα ἐξειλίσσοντο, χωρὶς ἡ Ἑλλὰς νὰ ἔχῃ τὴν δύναμιν νὰ τὰ κατευθύνῃ, καὶ κατὰ μέγα μέρος ἐναντίον τῆς Ἑλλάδος. Ἡ ἑτέρα ἦτο ἡ εἰσβολὴ εἰς τὴν Ἑλλάδα τοῦ ἐπικρατοῦντος τότε ἐν Εὐρώπῃ ὀρθολογισμοῦ, καὶ τῶν τότε ἐν ἰσχύϊ θεωριῶν τοῦ ἱστορικοῦ ὑλισμοῦ. Φορεῖς δὲ τούτων ἦσαν ἰδίως οἱ ἐξ Εὐρώπης ἐρχόμενοι μορφωμένοι νέοι κυρίως, πολλοὶ τῶν ὁποίων μάλιστα ἐπιπολαίως σπουδάσαντες
μετήγγιζον εἰς τὴν νεαρὰν Ἑλληνικὴν κοινωνίαν τοὺς καρποὺς τούτους ἑνὸς γηράσαντος πολιτισμοῦ καὶ δυστυχῶς καὶ αὐτοὺς κακοχωνευμένους.
Ἀλλὰ Λογικὴ καὶ Πίστις, Ὀρθολογισμὸς καὶ Ἰδεαλισμός, εἶνε πράγματα τελείως ἀσυμβίβαστα.
Ἡ ἐπίδρασις τῶν νέων τούτων τάσεων ἦτο περιωρισμένη μὲν ὅσον ἀφορᾷ τὸ σύνολον τοῦ ἔθνους, ἀλλὰ λίαν ἐκτεταμένη εἰς τὴν ἰθύνουσαν αὐτοῦ τάξιν. Αἱ κατώτεραι τάξεις ὅμως ἔμενον ἀκόμη προσηλωμέναι εἰς τὰς ἀξίας τὰς ὁποίας ἐπίστευον ἐκ παραδόσεως καὶ ἐξ ἐνστίκτου.
Ἐκ τῶν ἄνω ἀφορμῶν ἡ ἐθνική πολιτικὴ διετήρει μὲν κατ' ἐπίφασιν τὴν πρὸς τὴν Μεγάλην Ἰδέαν προσήλωσίν της, ἀλλ' ἄνευ πίστεως εἰς αὐτήν, τὸ περισσότερον δὲ χάριν δημαγωγίας, καὶ μᾶλλον ὑφισταμένη τὴν ἐκ τῶν κάτωθεν μαζῶν ὤθησιν παρὰ καθοδηγοῦσα αὐτάς.
Δὲν ἔλειψαν ἄλλως τε νέοι πολιτικοὶ καὶ δημοσιογράφοι τῆς ἐποχῆς ἐκείνης νὰ κτυπήσωσι καὶ δημοσίᾳ τὸ ἐθνικὸν τοῦτο Ἰδεῶδες, ὡς παράλογον κατασκεύασμα, τινὲς τούτων δημοσίᾳ ἀποκαλέσαντες τὴν Μεγάλην Ἰδέαν Μεγάλην Μωρία.
Ἡ ἀντίδρασις ὑπῆρξεν ἰσχυρά, ἐκδηλωθεῖσα διὰ τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας, ἥτις καὶ παρέσυρε τὴν Ἑλλάδα εἰς ἀπαράσκευον πόλεμον (1897), κατόπιν δὲ διὰ τοῦ Μακεδονικοῦ Κομιτάτου, τοῦ ὁποίου ὁ ἀγὼν στηριζόμενος μόνον ἐπὶ τῆς πίστεως ἐπὶ τὴν Ἑλληνικότητα τῆς Μακεδονίας, ἐδημιούργησε κατ' οὐσίαν τὴν Ἑλληνικότητα αὐτῆς.
Παρ' ὅλην ὅμως τὴν ἀντίδρασιν ταύτην, ἐπεκράτησαν ἐν τῇ ἐθνικῇ πολιτικῇ αἱ ὀρθολογιστικαὶ τάσεις, μὴ ὁμολογούμεναι ὅμως. Προῆλθε τότε εἰς τὸ μέσον ἡ νέα θεωρία τῆς ἐκκαθαρίσεως τῶν ἑλληνικῶν ἐπιδιώξεων, οἱασδήποτε μάλιστα ἐκκαθαρίσεως, ὁπωσδήποτε σχηματισμοῦ «στογγυλευμένης» Ἑλλάδος, ἀφινομένης ἀκαθορίστου τῆς θέσεως καὶ τοῦ μέλλοντος τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Τόσον μάλιστα ἰσχυραὶ ἦσαν αἱ θεωρίαι αὗται τῆς τότε ἰσχυούσης πολιτικῆς. ὥστε ἤγαγον τὴν Ἑλληνικὴν πολιτικὴν κατὰ τὴν διπλωματικὴν παρασκευὴν τῶν Βαλκανικῶν πολέμων, εἰς τὸ «στρογγύλευμα» τῆς Ἑλλάδος μέχρι τῶν ἐκβολῶν τοῦ Λουδία, πρὸς νότον τῆς Θεσσαλονίκης, ἀφιεμένης τῆς Βουλγαρίας νὰ καταλάβῃ καὶ αὐτὴν τὴν Κωνσταντινούπολιν καὶ τὴν Θεσσαλονίκην. Κατόπιν, μετὰ τὰς ἀπροσδοκήτους νίκας τοῦ στρατοῦ μας, είς νέον «στρογγύλευμα» τῆς Ἑλλάδος, ὀλίγον τι πέραν τῆς Θεσσαλονίκης, ἀφιεμένου εἰς τὴν Βουλγαρίαν τοῦ ἡμίσεος καὶ πλέον τῆς Κεντρικῆς Μακεδονίας, ὀλοκλήρου τῆς Ἀνατ. Μακεδονίας καὶ φυσικὰ τῆς Θράκης. Καὶ τέλος μετὰ τὰ ἀνέλπιστα διὰ τὴν πολιτικὴν ἀποτελέσματα τοῦ Βουλγαρικοῦ πολέμου, ἠνέχθη ἡ Ἑλληνικὴ πολιτικὴ καὶ μεγαλύτερον «στρογγύλευμα» τὸ τοῦ 1913. Ἀλλὰ ὑπὸ τὸν ὅρον ὅτι αὐτὸ θὰ ἦτο καὶ τὸ ὁριστικόν της «στρογγύλευμα», καὶ θὰ καθήσουν πλέον ἥσυχοι οἱ «Κωνσταντῖνοι οἱ Παλαιολόγοι», παρεντεθέντος ἄλλως τε καὶ τοῦ Βουλγαρικοῦ ὄγκου μεταξὺ Ἑλλάδος καὶ Κωνσταντινουπόλεως.
Καὶ κατὰ τὸν μέγαν πόλεμον, «στρογγυλεύματα» τῆς Ἑλλάδος ἦσαν καὶ αἱ ἑκάστοτε διεκδικήσεις τῆς πολιτικῆς, μὲ μίαν μάλιστα τελειοποίησιν, τῆς ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν. Διεγράφη οὕτω καθαρὰ ἡ νέα θεωρία τοῦ περικλείσματος τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐντὸς τῶν ὁρίων τῆς Ἑλλάδος. Θανάσιμον πλῆγμα διὰ τὸ Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες ! Μετὰ δὲ τὴν ἀποτυχίαν τῆς Μικρασιατικῆς πολιτικῆς καὶ τὴν ἐκδίωξιν τῶν Ἑλλήνων ἀπὸ παντοῦ εἰς τὴν Ἑλλάδα, ἡ Μεγάλη Ἰδέα κατὰ τὴν γενικὴν ἀντίληψιν κατέπεσεν ὁριστικῶς εἰς συντρίμματα καὶ δὲν ὑπῆρχε πλέον διὰ κανένα Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες τοῦ Ἑλληνισμοῦ.
Ἰδοὺ λοιπόν ἡ Ἑλληνικὴ νεότης ἡ σημερινή, ἐστερημένη πλέον μεγάλου Ἐθνικοῦ Ἰδανικοῦ. Ποῦ νὰ στραφῇ ; διότι νεότης χωρὶς Ἰδανικὸν δὲν ἠμπορεῖ νὰ ζήσῃ. Ἄλλοι νέοι ἐστράφησαν πρὸς τὰ ἀνθρωπιστικὰ ἰδεώδη τὰ ὁποῖα ἄλλοι λαοὶ μὲ ἄλλην νοοτροπίαν ἐναφάνισαν. Ὁ ἀριστερισμὸς ἀόριστος καὶ νεφελώδης ἔγινε τῆς μόδας. Ἄλλοι ἐστράφησαν πρὸς τὴν φασιστικήν ἀντίδρασιν. Ἀρκετοὺς θερμαίνει ἀκόμη ἡ νοσταλγία τῆς ὑποδουλωμένης ἰδιαιτέρας πατρίδος των, χωρὶς ὅμως νὰ εὑρίσκουν καὶ πλήρη κατανόησιν μέσα εἰς τὸ ὀρθολογιστικὸν περιβάλλον τῆς κοινωνίας μας. Ἄλλοι ἔγιναν διεθνισταί. Ἄλλοι ἔγιναν Πανευρωπαῖοι. Ἄλλοι κοσμοπολῖται. Ἄλλοι περιώρισαν ὅλα των τὰ ὄνειρα εἰς τὴν θεραπείαν τῶν ἀναγκῶν τοῦ ἀτόμου των. Πλήρης σύγχυσις καὶ ἀταξία εἰς τὰς τάξεις τῆς νεότητος. Καμμία ἑνότης Ἰδανικοῦ. Καὶ πρὸ παντὸς τὸ ἀνήσυχον συναίσθημα τῶν νέων, τοῦ ἀνικανοποιήτου τῆς ψυχῆς των ἀπὸ οἱανδήποτε ἐξ ὅλων τῶν ἐντεῦθεν κἀκεῖθεν τοιούτων τάσεων, καὶ ἡ ἀπογοήτευσις ὅτι ὁ βίος των παραμένει μονήρης καὶ κενὸς ἀνωτέρου καὶ μεγάλου σκοποῦ.
Εἰς τοῦτο συνέτεινε καὶ ἀπὸ καιροῦ τὸ σύστημα τῆς ἐκπαιδεύσεως, ὅπου καὶ ἐκεῖ ἔδρασαν καὶ ἔφερον ἀποτελέσματα νεώτεραι θεωρίαι, κατὰ τὰς ὁποίας σκοπὸς τῆς ἐκπαιδεύσεως ἦτο ἡ μόρφωσις τῶν ἀνθρώπων. Ἐνῷ σκοπὸς τῆς ἐκπαιδεύσεως οὔτε εἶνε οὔτε δύναται νὰ εἶνε ἄλλος παρὰ ἡ μόρφωσις Ἑλλήνων, καὶ πρὸ παντὸς διὰ τῆς στοιχειώδους ἐκπαιδεύσεως.
Ὀφείλομεν λοιπὸν νά ἐπαναστρέψωμεν πρὸς τὰ ὀπίσω, διὰ νὰ ἐπανεύρωμεν τὸν δρόμον μας.
Ἄλλο ἰδεῶδες δυνάμενον νὰ οἰστρηλατήσῃ τοὺς Ἕλληνας, νὰ γεμίσῃ τὴν ψυχήν των, νὰ δώσῃ σκοπὸν καὶ νόημα εἰς τὴν ζωήν των, καὶ νὰ τοὺς συνδέσῃ ὅλους ἀλληλεγγύως πρὸς μεγάλα ἔργα, δὲν εἶνε παρὰ τὸ Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες.
Μὴ ἀπατώμεθα, «ἄνθρωποι» ὑπάρχουν μόνον ζωολογικῶς. Ψυχικῶς ὅμως ὑπάρχουν «Ἕλληνας», ὑπάρχουν «Τοῦρκοι», ὑπάρχουν «Γάλλοι», «Ἄγγλοι», «Γερμανοί», «Βούλγαροι», κλπ. Ὁ κάθε ἄνθρωπος βλέπει τὴν ζωήν, διανοεῖται καὶ δρᾷ διὰ τοῦ πρίσματος τῆς ἐθνικότητός του, τῆς φυλῆς του. Ἡ φυλετικότης εἶνε φυσιολογικὸν φαινόμενον.
Πρέπει νὰ ἐννοήσῃ τοῦτο καλὰ ἡ ἑλληνικὴ νεότης διὰ νὰ εὕρῃ τὸν δρόμον της.
Ἀλλὰ τί Ἐθνικὸν Ἰδεῶδες θὰ τὴν ἐμπνεύσῃ, ἀφοῦ ἡ Μεγάλη Ἰδέα κατέπεσε μετὰ πατάγου ;
Ἐδῶ εἶνε τὸ σφάλμα. Δὲν κατέπεσεν ἡ Μεγάλη Ἰδέα. Κατέπεσεν ἡ προσπάθεια πρὸς πραγματοποίησιν αὐτῆς ὑπὸ ἐδαφικὴν μορφήν. Κατέπεσεν ἡ Ἑλληνοβυζαντινὴ ἀντίληψις αὐτῆς. Δὲν κατέπεσεν ὅμως ἡ ἀρχαία ἀντίληψις αὐτῆς, ἠ ἀντίληψις τῆς κυριαρχίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὅπου εὑρίσκεται καὶ δρᾷ. Τὸ σφάλμα εἶνε, ὅτι ἐνομίσαμεν ὅτι ἠμποροῦμεν, κατ' ἀναλογίαν μὲ ἄλλα ἔθνη, νὰ περιλάβωμεν ἐντὸς ὁρίων ἐδαφικῶν τὸν Ἑλληνισμόν. Ἐνῷ ἀκριβῶς ἡ ἰδιοφυΐα τῆς φυλῆς μας εἶνε τὸ νὰ μὴ ἔχῃ ὅρια. Εἰς ὅλην τὴν ἱστορίαν μας, πλὴν τοῦ Βυζαντίου, οἱ Ἕλληνες ἀπετελοῦμεν ἕνα ἢ πλειότερα ἰσχυρὰ κρατικὰ κέντρα μὲ ὅρια, ἀκτινοβολοῦντα ὅμως πλοκάμους πρὸς πάσας τὰς κατευθύνσεις, καὶ ἀπωτάτας ἀκόμη. Οὔτε ἡ προσπάθεια τοῦ Ἀλεξάνδρου ὅπως τοῦ δώσῃ ἀλλοίαν μορφήν ἔσχε διάρκειαν. Ἀλλὰ ἐὰν τὸ κρατικόν κέντρον ἐκ τοῦ ὁποίου ἐκπορεύεται ἡ φυλετικὴ ζωὴ ἔχῃ ὅρια, τὸ σύνολον ὅμως μὲ τοὺς πλοκάμους μαζὺ δὲν δύναται νὰ περιληφθῇ εἰς ὅρια.
Ὁ πολιτικὸς ὅστις ἐξεπροσώπησε τὴν Ἑλλάδα εἰς τὴν Διάσκεψιν τῆς Εἰρήνης τοῦ 1918 παρουσίασε στατιστικὰς κατὰ τὰς ὁποίας τὸ 50 τοῖς ἑκατὸν περίπου μόνον τῶν Ἑλλήνων εὑρίσκετο τότε ἐντὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, τὸ δὲ ἕτερον 50 τοῖς ἑκατὸν περίπου ἔξω τῶν ὁρίων τούτων, εἰς ἰσχυροὺς πλοκάμους ἰδίως ἐν τῇ Μεσογείῳ, ἀλλὰ καὶ εἰς πολύ ἀπώτερα μέρη. Δὲν διδάσκει τίποτε αὐτό ; Χάρις εἰς πολιτικὴν ἐσφαλμένην, πολλοὶ ἀπὸ τοὺς πλοκάμους αὐτοὺς ἀπεκόπησαν. Ἀλλὰ θὰ ξαναγίνουν πάλιν. Διότι πρὸς τὰ ἐκεῖ μᾶς ὁδηγεῖ ἡ φυλετική μας ἰδιοφυΐα καὶ ἡ μοῖρα μας. Οὔτε πρέπει νὰ ἐπηρεαζώμεθα ἀπὸ τὰ ἀντιξόους περιστάσεις τῆς στιγμῆς, τὰς ὁποίας ἄλλως τε ἡμεῖς μὲ τὰ σφάλματά μας προεκαλέσαμεν καὶ αἱ ὁποῖαι ἀποτελοῦν παροδικὸν φαινόμενον.
Ἀλλὰ τότε ποία θὰ εἶνε ἡ ἑνότης ἑνὸς τοιούτου Ἑλληνισμοῦ ; Ὁ πολιτισμός του ! Καὶ μὲ πολιτισμὸν δὲν ἐννοοῦμεν τὸν μηχανικὸν πολιτισμόν, ἀλλὰ τὸν βαθύτερον πολιτισμόν, ὅστις εἶνε ἡ ἐκ τῶν ἐγκάτων τῆς φυλῆς μας ἐκδήλωσις τῆς ζωτικότητος, τῆς ἰδιοφυΐας της καὶ τῆς ἰσχύος της.
Ἔργον λοιπὸν τοῦ κέντρου τοῦ Ἐλληνισμοῦ, τοῦ ζῶντος ἐντὸς τῶν ὀρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους, εἶνε νὰ ἀναδημιουργήσῃ τὸν πολιτισμὸν αὐτόν, τὸν ὁποῖον νὰ ἀντινοβολήσῃ καὶ εἰς τὰ τελευταῖα ἄκρα τῶν πλοκάμων τῆς ἐλληνικῆς φυλῆς, συνδέοντα οὕτω στερεῶς ὅλα τὰ τμήματα τῆς φυλῆς εἰς ἓν συνειδητὸν σύνολον. Ὅπως ἐπίσης ἔργον τοῦ αὐτοῦ κέντρου τοῦ Ἑλληνισμοῦ, τοῦ ζῶντος ἐντὸς τῶν ὀρίων τοῦ ἐλευθέρου κράτους, εἶνε νὰ δημιουργήσῃ καὶ τὴν κρατικὴν ἐκείνην ἰσχὺν καὶ δυναμικότητα διὰ τῆς ὁποίας νὰ δύναται νὰ ὑπερασπίσῃ τὴν ὕπαρξιν, τὴν ζωὴν καὶ τὴν ἐξέλιξιν τῶν ἐκτὸς ὁρίων πλοκάμων του.
Αὐτὸ ἦτο τὸ περιεχόμενον τῆς Μεγάλης Ἰδέας τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοῦ. Ἂν θέλετε, αὐτὸ ὐπελάνθανε ὡς Μεγάλη Ἰδέα καὶ τοῦ ἐν τῷ Βυζαντινῷ κράτει Ἑλληνισμοῦ, ὄχι ὅμως τοῦ Βυζαντινοῦ κράτους, τὸ ὁποῖον κράτος κατὰ βάθος ὐπῆρξεν ὄργανον τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐκείνου. Ἀλλὰ τὸ Βυζαντινὸν κράτος ἦτο κατασκεύασμα τῶν τάσεων καὶ τῶν ροπῶν τοῦ Μεσαιῶνος. Ἠμεῖς δὲ τώρα ζῶμεν εἰς τὸν εἰκοστὸν αἰῶνα ! Ὁ δὲ Ἑλληνισμὸς ὅστις κατώρθωσε νὰ φθάσῃ εἰς τὸν εἰκοστὸν αἰῶνα, ἐνῷ τόσα καὶ τόσα ἄλλα ἔθνη κατεποντίσθησαν ἐν τῷ μεταξύ, βραδέως ἐπαναστρέφει πρὸς τὰς ἀντιλήψεις καὶ τὴν νοοτροπίαν τοῦ ἀρχαίου.
Αὐτὴ λοιπὸν δύναται καὶ κατ' ἀνάγκην θὰ εἶνε ἡ Μεγάλη Ἰδέα μας, ὄχι μὲ τὸ Βυζαντινὸν ἐδαφικὸν περιεχόμενον, ἀλλὰ μὲ τὸ περιεχόμενον τῆς ἀρχαίας, δηλ. κατ' οὐσίαν καὶ πάλιν ἡ ἐπικράτησις τῆς φυλῆς μας καὶ ἐκτὸς τῶν ὁρίων τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, ἰδιαίτατα δὲ εἰς τὴν γειτονίαν αὐτοῦ.
Εἶνε βαρὺ τὸ ἔργον ; καὶ δὲν ἔχει τέλος ; οὔτε ὅρια ; Μὰ ἔτσι εἶνε τὰ μεγάλα ἰδανικά, ἄφθαστα, ἀτελείωτα. Ἄλλως δὲν θὰ ἦσαν ἰδανικά. Μὲ τοιαύτην σημαίαν ἂν προχωρήσῃ ἐμπρὸς ἡ ἑλληνικὴ νεότης, θά εὕρῃ σκοπὸν καὶ νόημα εἰς τὴν ζωήν, τὴν ψυχικὴν γαλήνην, τὴν ἑνότητα τῆς προσπαθείας καὶ θὰ κάμῃ μεγάλα ἔργα.
Βέβαια ἐκτὸς τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Ἐθνικοῦ Ἰδανικοῦ δέν θά παύσουν οἱ ἀνταγωνισμοὶ τῶν ἐπὶ μέρους ἰδεῶν, μεθόδων, συστημάτων. Εἶνε ἡ ζωή. Ἀλλὰ ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἀνταγωνισμοὶ θὰ ἄγουν διὰ συγκλινουσῶν ὁδῶν πρὸς τὸν αὐτὸν μεγάλον σκοπὸν, ἀρκεῖ νὰ τὸν πιστεύσῃ ἡ ἑλληνικὴ νεότης.
Καὶ διὰ νὰ τὸν πιστεύωμεν, πρέπει νὰ πιστεύωμεν πρὸ παντὸς ὅτι εἴμεθα Ἕλληνες, ἐξέλιξις φυσιολογικὴ μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς φυλῆς διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Τότε μόνον καὶ ἡ ἱστορία μας θὰ ἔχῃ νόημα, καὶ ἡ ἐπίδρασις αὐτῆς θὰ εἶνε ἀκατανίκητος. Καὶ ὄχι νὰ νομίζωμεν ὅτι εἴμεθα ἁπλῶς κάτοικοι μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς χώρας, τὴν ὁποίαν ἄλλοτε κατῴκησαν ἄλλοι ἄνθρωποι μὲ τοὺς ὁποίους μᾶς συνδέει συμπτωματικῶς μόνον τὸ ἐθνικὸν ὄνομα. Διότι καὶ ἡ ἀμφιβολία αὕτη εἰσῆλθεν εἰς τὰς ψυχάς πολλῶν, πάρα πολλῶν, ἐπηρεασθέντων ἀπὸ ἐπιδείξεις ματαίας ἀνωτερότητος διαφόρων διανοουμένων, θελόντων νὰ γεννοῦν τὴν ἐντύπωσιν ὅτι ἵστανται ὑψηλότερα, πολὺ ὑψηλότερα ὅλων τῶν ἄλλων, ὐπεράνω ἔθνους καὶ φυλῆς, εἰς τὴν ὑπερτέραν σφαῖραν τῆς καθαρᾶς ἐπιστημονικότητος, ὥστε δι' αὐτοὺς νὰ παύουν νὰ ἔχουν ἀξίαν ἐκεῖνα, ἄνευ τῶν ὁποίων ἡμεῖς οἱ ἄλλοι δὲν ἠμποροῦμεν νὰ ζήσωμεν.
Διὰ νὰ μὴ ἀμφιβάλῃ δὲ ἡ ἑλληνικὴ νεότης, ἂς συλλογισθῇ ὅτι ἀνὰ πᾶσαν ἡμέραν καὶ ὥραν ἔχει εἰς τὸ στόμα της, τὰ ὦτα της καὶ τὸν νοῦν της, τὴν μεγαλυτέραν ἀπόδειξιν τῆς φυλετικῆς μας συνεχείας, ἄνευ διακοπῆς, παρ' ὅλας τὰς τυχαίας μικρὰς σποραδικὰς ἀναμίξεις μετὰ ὀλίγων ξένων στοιχείων, ἀπορροφηθέντων ἐντὸς τῆς ἑλληνικῆς χοάνης. Εἶνε δὲ ἡ ἀπόδειξις αὕτη ἡ γλῶσσα μας. Ἡ «καθομιλουμένη», οὐδενὸς κατασκεύασμα καὶ οὐδενὸς δίδαγμα, διακεχυμένη ὅμως πέραπέρα, ἀπ' ἄκρου εἰς ἄκρον, εἰς ὅλον τὸν Ἑλληνισμόν, ὁμοία παντοῦ καὶ σχεδὸν ἄνευ ἀξίων λόγου διαλεκτικῶν διαφορῶν, εἶνε ἡ γραμματικῶς, συντακτικῶς, φθογγολογικῶς ἐξέλιξις τῆς ἀρχαίας. Ἐξέλιξις ὅμως ὑποστᾶσα ὅλας τὰς μεταπτώσεις τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τῆς Φυλῆς, τὰς εὐτυχίας της καὶ τὰς δυστυχίας της, τὰς ἀνόδους της καὶ τὰς καθόδους της. Διὰ τοῦτο εἶνε βαρὺ πταῖσμα ἐκείνων οἵτινες τὸν ζωντανὸν αὐτὸν ὀργανισμόν, τὴν καθομιλουμένην γλῶσσαν μας, ἠθέλησαν νὰ καταστήσουν στατικὸν κατασκεύασμα, ὁριστικῆς μορφῆς, παραβλέψαντες τὴν ἐκ τῶν ἰδίων αὐτῆς σπλάγχνων δυναμικότητα αὐτῆς πρὸς ἀνύψωσιν, ἀνακάθαρσιν καὶ βελτίωσιν, ὥστε ἀφ' ἑαυτῆς νὰ φθάσῃ εἰς βαθμῖδα ἐξυπηρετοῦσαν τὰς γενικωτέρας ἀνάγκας ἑνὸς ἐκπολιτιζομένου ἔθνους, τῆς τύχης καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τοῦ ὁποίου εἶνε ἡ κυριωτέρα ἐκδήλωσις.
Ζῆ ἑπομένως καὶ ὑφίσταται ἡ Μεγάλη Ἰδέα τοῦ Ἐλληνισμοῦ μὲ τὸ περιεχόμενον τῶν ἀρχαίων προγόνων μας, ζωντανὸν ἀπαύγασμα τῆς δυνάμεως καὶ τῆς ἰδιοφυΐας τῆς Φυλῆς μας. Καὶ ἡ ἑλληνικὴ νεότης δύναται νὰ τὴν ἁρπάσῃ, πλήρης πίστεως, εἰς τὰς χεῖρας της καὶ μὲ αὐτὴν ὡς σημαίαν νὰ χωρήσῃ πρὸς τὰ ἐμπρὸς ἄνευ δισταγμοῦ καὶ συγχύσεων καὶ ἀνησυχιῶν, παρασύρουσα τὰ πάντα εἰτὸν δρόμον της.
Πολλοὶ ἴσως δὲν θὰ ἐννοήσουν τί σχέσιν ἔχει ὁ ἐπίλογός μου μὲ τὰ ἄρθρα μου. Τί σχέσιν ἔχει ἡ ἀνάγκη Ἐθνικοῦ Ἰδεώδους εἰς τὸ ὁποῖον νὰ πιστεύσωμεν καὶ ὄχι νὰ δημοκοποῦμεν μὲ αὐτό[, μὲ τὸν ἐθνικὸν διχασμὸν καὶ τὸν κ. Βενιζέλον]. Πράγματι, ἡ σχέσις αὕτη ἠμπορεῖ νὰ μὴ φαίνεται ἐπιφανειακῶς, εἶνε ὅμως ἐσωτερική. Καὶ ὅσοι ἔζησαν τὴν ἐποχὴν ποὺ περιέγραψα καὶ εἶδον τὴν ἀνατροπὴν τῶν ἐθνικῶν ἀξιῶν[, τὴν ὁποίαν ἐπέφερεν ἡ νοοτροπία τοῦ κ. Βενιζέλου] καὶ τὴν ὁποίαν πρέπει τώρα νὰ ἐπανορθώσῃ ἡ ἑλληνικὴ νεότης, θὰ μὲ δικαιώσωσι διὰ τὸν ἐπίλογον.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου