H EΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΚΕΜΑΛΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΥΡΩ-ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

του Ευστάθιου Κουτσουράκη* 

Για τους τούρκους κεμαλιστές, ο εξευρωπαϊσμός της Τουρκίας αποτελούσε κυρίαρχο χαρακτηριστικό της ιδεολογίας τους. Σηματοδοτούσε μια συνειδητή προσπάθεια να διαφοροποιήσουν τους εαυτούς τους από τους Οθωμανούς. Ο Κεμάλ με τις μεταρρυθμίσεις του, προσπάθησε να εφαρμόσει το όραμά του, δηλαδή την εγκαθίδρυση της Τουρκίας ως ένα μοντέρνο, δυτικό, έθνος-κράτος . Βασικό στοιχείο των μεταρρυθμίσεων του ήταν η τήρηση συγκεκριμένων βασικών αρχών, σύμφωνων με τα πρότυπα των δυτικών κρατών εκείνης της περιόδου . Καθεμία από αυτέ τις βασικές αρχές ενίσχυαν την αίσθηση πως η Τουρκία ήταν ή έπρεπε να είναι ένα ευρωπαϊκό κράτος.

Για τον Μουσταφά Κεμάλ, εκσυγχρονισμός, σε μεγάλο βαθμό σήμαινε εξευρωπαϊσμός . Όπως είχε δηλώσει σε

ομιλία του στην Άγκυρα το 1925 “αυτό το έθνος έχει τώρα αποδεχτεί την αρχή πως ο μόνος τρόπος για την επιβίωση των εθνών, στην παγκόσμια μάχη για επιβίωση, βρίσκεται στην αποδοχή του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού” . Έργο του Κεμάλ ήταν η αντικατάσταση της παραδοσιακής Αραβικής–Ισλαμικής γραφής από το Λατινικό, καθώς και η υιοθέτηση εκπαιδευτικού συστήματος στα δυτικά πρότυπα ενώ ταυτόχρονα εισήγαγε την ευρωπαϊκή μουσική και θέατρο στην χώρα .

Για τον Ατατούρκ, αυτή η “πολιτισμική επανάσταση” δεν ήταν αντίθετη με την ιστορική ή εθνική ταυτότητα των Τούρκων, καθώς πίστευε πως οι Τούρκοι πάντοτε συνδέονταν με την Ευρώπη. Ο Zigia Giogalp, ένας από τους πιο γνωστούς τούρκους στοχαστές που έχει συμβάλει στην διαμόρφωση της ιδεολογικής βάσης της σύγχρονης Τουρκίας , υποστήριξε πως η Τουρκία ανήκει στην Δύση. Σύμφωνα με τον Giogalp η Τουρκία έχει μεν την δική της κουλτούρα αλλά μοιράζεται τον κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό από την εποχή του Tanzimat  τον 19ο αιώνα . Επιπλέον η υιοθέτηση ευρωπαϊκού τρόπου ζωής, ιδικά από τις κοινωνικές ελίτ όπως ακαδημαϊκοί, διπλωμάτες, αξιωματικοί του στρατού και ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί, υπήρξε σημαντικό κίνητρο για να στρέψουν την χώρα προς την Δύση . Επιπλέον, οι αρχές του ρεπουμπλικανισμού και του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους, είχαν σημαντικές επιπτώσεις στον εξευρωπαϊσμό της χώρας όχι μόνο επειδή διαμόρφωσαν ένα πολιτικό σύστημα παρόμοιο με αυτό των τότε ευρωπαϊκών κρατών, αλλά  επειδή τερμάτισαν την ιδέα πως η Τουρκία αποτελεί ένα κράτος προστάτη των ισλαμικών ιδεωδών που έρχεται σε αντίθεση με την χριστιανική Δύση .

Κατά συνέπεια, η ιδέα πως οι τούρκοι ανήκουν στην Δύση, έγινε αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας του νέου κράτους. Ένα στοιχείο το οποίο σηματοδοτεί την πρόοδο και θέτει σαφείς διαχωριστικές γραμμές με το οθωμανικό παρελθόν αλλά αποτελεί και στοιχείο που διαμορφώνει τις σχέσεις του κράτους με το εξωτερικό του περιβάλλον.  Η σημασία αυτής της αντίληψης, για τις εξωτερικές σχέσεις της χώρας, γίνεται καλύτερα κατανοητή, εάν λάβουμε υπόψη μας πως η Τουρκία βρίσκεται στο σταυροδρόμι μεταξύ ανατολής και δύσης και πως η Οθωμανική αυτοκρατορία δεν ήταν πολιτισμικά συμβατή με την υπόλοιπη Ευρώπη.  

Η κεμαλική αντίληψη πως η Τουρκία είναι μια ευρωπαϊκή χώρα δημιούργησε τις κατάλληλες προϋποθέσεις που έστρεψαν την Τουρκία προς τους ευρωπαϊκούς θεσμούς.  Ακόμα και αν υπήρχαν κάποιες αμφιβολίες για την ορθότητα της απόφασης να ενταχθούν στην ΕΕ, η παραπάνω αντίληψη ήταν αρκετή για την δικαιολόγηση αυτής της επιλογής. Το 1959 ο τότε υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας είχε δηλώσει πως η τουρκική αίτηση προς την ΕΟΚ  πρέπει να θεωρηθεί ως “την λογική κατάληξη της αντίληψης πως η Τουρκία είναι μια Ευρωπαϊκή χώρα” . Επίσης πολύ χαρακτηριστική είναι και η δήλωση του Ismet Inonu, αρχηγού του CHP κατά την δεκαετία του 60, στην οποία τόνιζε πως “ως αναπόσπαστο κομμάτι του δυτικού κόσμου… πρέπει να ήμαστε ενεργοί υποστηρικτές του ενδεχόμενου σύνδεσής μας με την ΕΟΚ ” . Είναι λοιπόν φυσικό που ο Τούρκος ΥΠΕΞ είχε υποστηρίζει πως η Συμφωνία Σύνδεσης αποτελεί την πρακτική εφαρμογή των ιδανικών του Κεμαλισμού . Συνεπώς η συγκεκριμένη αντίληψη για την ταυτότητα της σύγχρονης Τουρκίας δεν επηρεάζει μόνο τις προτεραιότητες αλλά και τον υπολογισμό κόστους οφέλους καθώς η είσοδος στους Ευρωπαϊκούς θεσμούς δεν ενισχύει απλός την οικονομική και πολιτική θέση της Τουρκίας αλλά αποτελεί την πρακτική επιβεβαίωση ενός βασικού στοιχείου της κεμαλικής ιδεολογίας, με ότι αυτό συνεπάγεται για τον ρόλο του στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. Σε αυτό όμως το σημείο πρέπει να επισημανθεί και η μεγάλη αντίφαση του κεμαλισμού. Αν και όπως είδαμε, η κεμαλική ιδεολογία έχει συντελέσει στην θεμελίωση της αντίληψης πως η Τουρκία ανήκει στην Δύση, έχει παράλληλα συμβάλει στην εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού κράτους το οποίο εφαρμόζει πρακτικές εντελώς ξένες από τα ευρωπαϊκά πρότυπα.   

Η κεμαλική παράδοση έχει ως συνέπια την καθιέρωση μιας αντίληψης περί ασφάλειας που θέτει εμπόδια στην προσπάθεια της χώρας να ενταχθεί στην ΕΕ. Η παραβίαση των βασικών ελευθεριών και το δημοκρατικό έλλειμμα είναι φαινόμενα που σχετίζονται με τον φόβο των κεμαλιστων πως οι αξίες πάνω στις οποίες έχει θεσπιστεί το κράτος απειλούνται. Η Τουρκία δημιουργήθηκε σε μια περίοδο πολιτικής αστάθειας. Στα πρώτα χρόνια από την ίδρυση του Τουρκικού κράτους πολλοί διατηρούσαν αρνητική στάση απέναντι στις μεταρρυθμίσεις που εισήγαγε ο Κεμάλ. Επιπλέον στην χώρα υπήρχαν πολλές μειονότητες που ενδεχομένως να παρουσίαζαν αποσχιστικές τάσεις. Αλλά και στα χρόνια που ακολούθησαν η πολιτική αστάθεια και η άνοδος του κουρδικού εθνικισμού αύξησαν την αίσθηση πως το κράτος βρίσκεται υπό απαλή. Υπό αυτές τις συνθήκες η διασφάλιση των κεμαλικών αξιών και της ακεραιότητας του κράτους αποτέλεσαν τις βασικές προτεραιότητες για τους κεμαλιστές που κυριαρχούσαν στο πολιτικό σύστημα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την νομιμοποίηση πρακτικών που ήταν αντίθετα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα.

Με σκοπό την υπεράσπιση των κεμαλικών αξιών, αλλά ενδεχομένως και των συμφερόντων αυτών που εμφανίζονταν ως στυλοβάτες του κεμαλισμού (στρατός- γραφειοκρατική ελίτ), υπήρξε συστηματική παραβίαση των ανθρωπινών δικαιωμάτων. Για λόγους ασφάλειας η ελευθερία έκφρασής περιορίστηκε. Με βάση τα Άρθρα 13 και 14 του Συντάγματος κατά την χούντα της περιόδου 1980-83, το κράτος περιόρισε την ελευθερία του τύπου και όσων έκριναν πως απειλούν την επίσημη ιδεολογία . Επίσης παραβιάζονταν συστηματικά τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Είναι χαρακτηριστικό πως η Τουρκία δεν αναγνώριζε την μειονότητα των κούρδων ούτε το δικαίωμα τους να χρησιμοποιούν την γλώσσα τους . Η κεμαλική ελίτ φοβόταν πως εάν παρείχε τις βασικές ελευθερίες στις μειονότητες, το Τουρκικό κράτος θα θρυμματίζοταν . Αλλά ακόμα και εάν κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε η αναγνώριση των μειονοτήτων, που απαριθμούσαν πάνω από δώδεκα εκατομμύρια άτομα, θα έβλαπτε τον εθνικό χαρακτήρα του κράτους . Επίσης οι περιορισμοί αφορούσαν γενικότερα την πολιτική δράση στην χώρα.

Το δημοκρατικό έλλειμμα ήταν λογική συνέπια των πρακτικών ενός καθεστώτος που δεν επιθυμούσε την οπουδήποτε διαφοροποίηση από την επίσημη ιδεολογία.  Στις δυτικές δημοκρατίες η πολυφωνία θεωρείτε θετικό στοιχείο. Αντίθετος για τους κεμαλικούς, οι αντίθετες απόψεις δεν γίνονται δεκτές ως στοιχεία πολιτικού πλουραλισμού αλλά ως απειλή για το κράτος. Εκτός από τους περιορισμούς στην ελευθερία έκφρασης, το ποσοστό του 10% του συνόλου των ψήφων, που έχει τεθεί ως όριο για την ένταξη στο τουρκικό Κοινοβούλιο, ήταν μια προσπάθεια αποτροπής των μικρών πολιτικών κομμάτων που εκφράζουν μειονότητες ή δεν ασπάζονται την επίσημη ιδεολογία. Παρομοίως η νομοθεσία περί πολιτικών κομμάτων, θέτει σοβαρούς περιορισμούς στην δράση τους . Ωστόσο πολύ σημαντικό στοιχείο του τουρκικού πολιτικού συστήματος είναι οι αυξημένες παρεμβάσεις του στρατού στην πολιτική διαδικασία οποίος έχει ιδιαιτέρα διευρυμένες εξουσίες και ο οποίος δεν  έχει διστάσει στο παρελθόν να προχωρήσει στην διάλυση του κοινοβουλίου. Επιπρόσθετα πρέπει να τονιστεί πως το τουρκικό κράτος εφαρμόζει ένα αρκετά συγκεντρωτικά και αυστηρώς ιεραρχικά δομημένο τρόπο λειτουργίας που εντείνει το δημοκρατικό έλλειμμα .

Συνεπώς, ακόμα και αν η πρόθεση της Τουρκίας να γίνει πλήρης μέλος της ΕΕ είναι ειλικρινής, αρκετοί στην χώρα πίστεψαν πώς λόγο των ιδιαιτεροτήτων της αλλά και της κρίσιμης γεωπολιτικής θέσης που κατέχει, θα υπάρξει μια ειδική μέριμνα ώστε να μην χρειαστεί να εφαρμόσει όλα τα κριτήρια της Κοπεγχάγης . Τα παραπάνω χαρακτηριστικά επηρεάζουν άμεσα την ελληνική προσπάθεια επίλυσης των ελληνοτουρκικών μέσω της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ.

Μια από τις βασικές συνιστώσες της ελληνικής στρατηγικής, ήταν η προσπάθεια μεταβολής της πολιτικής κουλτούρας μέσο της εναρμόνισης με τα ευρωπαϊκά πρότυπα ώστε να το τουρκικό πολιτικό σύστημα να γίνει κοινωνός των φιλελεύθερων αξιών. Για να μην ανακόψει τις όποιες προσπάθειες εναρμόνισης με το ευρωπαϊκό κεκτημένο η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας τον Δεκέμβριο του 2004 αποφάσισε να μην μπλοκάρει την ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας παρά την έλλειψη προόδου στην επίλυση των διμερών διαφορών εντός του χρονικού ορίζοντα που έχει τεθεί στο Ελσίνκι . Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο η Τουρκία επιθυμεί να εναρμονιστεί με ένα ευρύ φάσμα νομικών ηθικών και θεσμικών πρακτικών  που έρχεται σε αντίθεση με τις μέχρι τώρα πρακτικές.

Είναι βέβαια γεγονός που αναγνωρίζεται και από την ίδια την ΕΕ πως η Τουρκία τα τελευταία χρόνια έχει κάνει πρόοδο σε μία σειρά από τομείς όπως οι σχέσεις στρατού-πολιτικής, της δικαιοσύνη και του σεβασμού των πολιτιστικών δικαιωμάτων . Ωστόσο, παρά τα περίπου δέκα χρόνια που έχουν περάσει από το Ελσίνκι, η Τουρκία απέχει πολύ ακόμα από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Σύμφωνα με τις τελευταίες εκθέσεις των ευρωπαϊκών οργάνων , χρειάζονται περεταίρω παρεμβάσεις στον τομέα του σεβασμού των βασικών ελευθεριών. Απαιτείται  προώθηση, και ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η έμπρακτη κατάργηση των βασανιστηρίων. Παρά τις βελτιώσεις στην νομοθεσία που σχετίζεται με την ελευθερία του τύπου, η ελευθερία του λόγου εξαιτίας των πολιτικών παρεμβάσεων δεν είναι διασφαλισμένη. Επίσης πρέπει να επισημανθεί πως η κατάσταση σχετικά με τα δικαιώματα των μειονοτήτων παραμένει αμετάβλητη. Η δημοκρατική εκπροσώπηση των Κούρδων της Τουρκίας μπορεί στην καλύτερη περίπτωση να χαρακτηριστεί ως προβληματική καθώς παρά την όποια ρητορική είχε αναπτύξει το AKP για την επίλυση το κουρδικού προβλήματος, τουρκικό δικαστήριο επέβαλε για άλλη μια φορά στα τέλη του 2009 το κλείσιμο του κουρδικού κόμματος με την αιτιολογία της πιθανής υποστήριξης των ένοπλων κούρδων του PKK.  Καθώς όμως η πολιτική κουλτούρα δεν παραμένει αμετάβλητη, η Αθήνα θα μπορούσε να ελπίζει πως στο μέλλον η κατάσταση αυτή θα μεταβληθεί.  

Όντος η Τουρκία βρίσκεται σε μια μεταβατική περίοδο όπου οι εκπρόσωποι του κεμαλισμού μάχονται για να διατηρήσουν την επιρροή τους έναντι των ισλαμιστών. Η άνοδος στην εξουσία του Κόμματος της Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP), έδωσε νέα ώθηση στην μεταρρυθμιστική διαδικασία οπότε αρκετοί στην Ελλάδα υπέθεσαν πως οι ισλαμιστές θα είχαν την πολιτική βούληση έστω και με αργούς ρυθμούς να ολοκληρώσουν τις μεταρρυθμίσεις. Οι δηλώσεις, όμως των στελεχών του ΑΚΡ σχετικά με τις αλλαγές που ζητούν οι Βρυξέλες, οδηγούν στο συμπέρασμα πως ίσως οι κεμαλιστές και οι ισλαμιστές να μοιράζονται κάποιες απόψεις περί ασφάλειας του κράτους.

Ο νυν ΥΠΕΞ της Τουρκίας Αχμέτ Νταβούτογλου έχει υποστηρίζει  πως ζητήματα που σχετίζονται με την εθνική κυριαρχία και το ρόλο του κράτους χρίζουν ιδιαίτερης μεταχείρισης από την ΕΕ. Θέματα όπως αυτό του σεβασμού των μειονοτικών δικαιωμάτων, μπορούν να ξαναφέρουν στην επιφάνια το Σύνδρομο των Σεβρών . Για τον λόγο αυτό πιστεύει πως η ΕΕ πρέπει να λάβει σοβαρά υπ όψιν της, τις τουρκικές ιδιαιτερότητες όταν ζητάει από την χώρα να προβεί σε μεταρρυθμίσεις. Ζητάει δε από την ΕΕ να μπαίνει σε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης ώστε να υπάρξει η δυνατότητα συνδιαμόρφωσης των προτεινόμενων μεταρρυθμίσεων. Απαραίτητη προϋπόθεση όπως λέει ο ίδιος είναι οι ιθύνοντες της ΕΕ να σταματήσουν να έχουν την αντίληψη πως η Τουρκία είναι μια χώρα με ασθενείς δομές που οφείλουν να θεραπέψουν μέσο των προστακτικών τους ανακοινώσεων και την ηγεμονική τους συμπεριφορά .

Οι απόψεις αυτές του Νταβούτογλου, που διατυπώθηκαν πριν αναλάβει καθήκοντα ΥΠΕΞ, προκαλούν σοβαρούς προβληματισμούς για την πρόθεση των ισλαμιστών να διαφοροποιήσουν την στάση του σε αυτά τα ζητήματα σε σχέση με τους κεμαλιστές. Το σημείο όμως που πρέπει να τύχει ιδιαίτερης προσοχής από την Αθήνα, είναι πως οι ισλαμιστές τείνουν να αμφισβητήσουν το βασικό στοιχείο του κεμαλισμού, που είναι η ταύτιση  με την Δύση, με ότι αυτό συνεπάγεται για την ενταξιακή πορεία.      

* Πολιτικός επιστήμων, διεθνολόγος, συνεργάτης ΕΛ.Κ.Ε.Δ.Α.