Περί άμεσης Δημοκρατίας

 

στο «ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ» του κ. Γεωργίου Ν. Γκέκα, Εκπαιδευτικού

 

Πρόσφατα ορισμένοι προτείνουν ως λύση στο ελληνικό πολιτειακό πρόβλημα την θεσμοθέτηση της άμεσης δημοκρατίας. Μια τέτοια πρόταση είναι παντελώς ανεφάρμοστη και ουτοπική, λειτουργεί όμως αποπροσανατολιστικά και δημοκοπικά, απαλλάσσοντας το εκλογικό σώμα από κάθε ευθύνη για τα όσα συνέβησαν στην Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία (1974 έως σήμερα). Πράγματι, η πρόταξη της άμεσης δημοκρατίας είναι απόρροια της εξιδανίκευσης των εκάστοτε πλειοψηφιών. Αλλά οι πολιτειακές εξιδανικεύσεις κάθε εκδοχής (των πολιτικών κομμάτων εν γένει –Σύνταγμα 1975– του «κόμματος του λαού» –όποιο κι αν είναι– του μεγάλου ηγέτη, κλπ) είναι γενικά οι δρόμοι προς την οδύνη και την καταστροφή. Επιπλέον, η πρόταση πρέπει να χαρακτηριστεί ανιστόρητη. Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, το πρότυπο αναφοράς στην άμεση δημοκρατία, αποτελεί μεν παγκόσμιο φαινόμενο, αλλά αφήνοντας ανεξέλεγκτους τους δημαγωγούς οδήγησε σε λίγες δεκαετίες μια πόλη-υπόδειγμα θεσμών και πολιτισμού και μια ηγεμονεύουσα υπερδύναμη στην αυτοκαταστροφή. Τούτο υπήρξε, μεταξύ άλλων, συνέπεια της απόλυτης εξουσίας ενός μόνον οργάνου του πολιτεύματος αλλά και...

συνάρτηση της εγγενούς δυσκολίας και πολυπλοκότητας των δημοσίων θεμάτων.  

Η αποτυχία εκείνη και τα μειονεκτήματα ενός τέτοιου καθεστώτος παραγνωρίζονται με μεγάλη ευκολία σήμερα. Κατά την εν λόγω φαντασίωση φαίνεται πως βρέθηκε η βάση για την αέναη ελευθερία. Ίσως κάποιοι νομίζουν ότι η άμεση δημοκρατία είναι σαν τις συζητήσεις μεταξύ των μελών μιας παρέας για το που θα διασκεδάσουν το βράδυ. Όμως η αθηναϊκή άμεση δημοκρατία δεν έπαυε να είναι κ ρ ά τ ο ς, δηλαδή νομιμοποιημένο μονοπώλιο καταναγκασμού, στο οποίο αποφάσιζαν μεν οι πολίτες συλλογικά αλλά και υποχρεώνονταν όλοι, με αυστηρές ποινές διαφορετικά, να εκτελέσουν τις αποφάσεις της πλειοψηφίας. Το πράγμα δεν ήταν διόλου θεωρητικό, αφού οι πολίτες, που την μια μέρα αποφάσιζαν ακόμα και περί πολέμου ή ειρήνης, όφειλαν, αν αποφασιζόταν πόλεμος, να παρευρίσκονται σύντομα με τα όπλα τους στις διαταγές των καθορισμένων (πάλι με απόφαση της πλειοψηφίας) διοικητών τους, έτοιμοι να αναχωρήσουν για πόλεμο ακόμα και στο πιο μακρινό μέρος. Κανείς δεν διανοούνταν να πει ότι εκείνος ψήφισε εναντίον, άρα ας έκαναν τον πόλεμο οι υπόλοιποι. Για παράδειγμα, ο Νικίας, μέλος της ανώτερης κοινωνικής τάξης, στάλθηκε παρά την γνώμη του και την θέλησή του ως συνδιοικητής στην Σικελική Εκστρατεία. Όσο για τους πλούσιους, αυτοί υποχρεώνονταν να βάζουν βαθειά το χέρι στον θησαυρό τους για να χρηματοδοτούν την λειτουργία του κράτους, τα δημόσια έργα, τις πολεμικές επιχειρήσεις και τις παροχές προς το κοινωνικό σύνολο. Τέλος, η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία λειτουργούσε με σαφή αποκλεισμό ομάδων του πληθυσμού (γυναίκες, δούλοι, μέτοικοι) από το εκλογικό σώμα –κάτι που θεωρούνταν αυτονόητη και ουσιώδης προϋπόθεσή της.

Τι σχέση έχουν όλα αυτά μ’ εμάς και με το σήμερα;

 Για όποιον πάντως διατηρεί αμφιβολίες για τα παραπάνω και την αυτοακυρωτική φύση της άμεσης δημοκρατίας, υπάρχουν και τα ζωντανά παραδείγματα. Παρ’ ημίν, η άμεση δημοκρατία εφαρμόζεται επί δεκαετίες στα φοιτητικά αμφιθέατρα και διόλου λίγες φορές έγινε το μέσον χειραγώγησης, εκφοβισμού ή τεχνητής επικράτησης των αποφασισμένων φανατικών μειοψηφιών, πχ δια των αποχωρήσεων λόγω κοπώσεως μετά από σχεδιασμένα πολύωρες συσκέψεις. Μια μορφή άμεσης δημοκρατίας εφαρμόζεται και στις συνελεύσεις πολυκατοικιών ή στην λήψη αποφάσεων για την κοινή περιουσία βάσει του ποσοστού της ιδιοκτησίας. Και εδώ, αν η νομοθεσία το επιτρέπει, οι μειοψηφούντες προκαλούν συχνά και χωρίς αντικειμενικό λόγο (αλλά για δική τους ιδιοτροπία, εκτόνωση ή απόλαυση της δυνάμεως…) πολύ μεγάλη ταλαιπωρία ή και ζημία στους περισσότερους. Τέλος, όποιος αναζητά την καθημερινότητα της άμεσης δημοκρατίας μπορεί να την δει στην λειτουργία των σύγχρονων χρηματοπιστωτικών αγορών στον πλανήτη, τις εκτός λογικής μεταστροφές τους μέσα σε λίγη ώρα ή την επόμενη μέρα, τις παράλογες φημολογίες που αποκτούν τόση ισχύ ή τις προσχηματικές δήθεν ερμηνείες, βάσει σκοπιμοτήτων επηρεασμού τους από σχολιαστές. Αυτή είναι βέβαια η άμεση δημοκρατία του παγκόσμιου καπιταλισμού, αλλά αναμφίβολα άμεση. Το πόσο σοφά οδηγεί τον κόσμο, αφήνεται στους αναγνώστες. Δεν είναι όμως υπερβολή να εξαχθεί από αυτό το παράδειγμα γενικότερα ότι η άμεση δημοκρατία έχει κάτι από τα φυσικά φαινόμενα, όπως ο καιρός. Και ότι σύντομα παύει ο μέσος άνθρωπος να ασχολείται μ’ αυτήν, αναζητώντας με την πρώτη ευκαιρία ασφαλές καταφύγιο από ένα βάσανο.

Ωστόσο, παρ’ όλα αυτά, η παράμετρος της άμεσης δημοκρατίας μπορεί και πρέπει να έχει και αυτή σε κάποιον βαθμό τον ρόλο της στα κοινά, ως συμπληρωματική συνιστώσα στο πλαίσιο του αντιπροσωπευτικού συστήματος. Τούτο μπορεί να γίνει πιλοτικά στην κλίμακα της τοπικής αυτοδιοίκησης, όπου οι πολίτες είναι ευκολότερα σε θέση να έχουν επαρκή γνώση και λόγο σε θέματα όπως η επιλογή ορισμένων επενδύσεων ανάμεσα από εναλλακτικές προτάσεις ή και άλλα, όταν δεν παρεμβάλλεται το συμφέρον της ευρύτερης κοινωνίας. Πάντως, το κύρος του θεσμού θα είναι άμεση συνάρτηση του ουσιώδους και όχι του συμβολικού-συναισθηματικού χαρακτήρα των θεμάτων που θα τίθενται στην κρίση του τοπικού εκλογικού σώματος. Πάνω απ’ όλα, η άμεση δημοκρατία απαιτεί εκπαίδευση και κουλτούρα συμμετοχής, ανεκτικότητας και συμμόρφωσης –πράγματα στα οποία μάλλον δεν διακρίνονται ορισμένοι από τους φωνασκούντες υπέρ αυτής συμπολίτες μας.

Τέλος, η δημοψηφισματική εκδοχή της άμεσης δημοκρατίας μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνον με πολλή φειδώ και περίσκεψη, επειδή ακριβώς είναι το μεγαλύτερο όπλο των καιροσκόπων και των δημαγωγών, ενώ δεσμεύει τους πολιτικούς χειρισμούς σε βάθος χρόνου με μια, συχνά περιστασιακή, στάση και επιλογή του εκλογικού σώματος.

Συμπερασματικά, η άμεση δημοκρατία απαιτεί ένα κοινωνικό περιβάλλον γνώσης, κριτικής ικανότητας και ωριμότητας, τέτοιο που να αποδεικνύει τις δυνατότητές του για ορθολογιστική συμπεριφορά. Ευτυχείς, πράγματι, οι ελάχιστες κοινωνίες που αποδεικνύουν ότι είναι άξιες αυτού του πολιτικού συστήματος –αλλά αυτές δεν δημιουργούνται μεμιάς ούτε μόνο από την επιθυμία μας.