Οι τρεις σημαντικότερες έρευνες των τελευταίων δεκαετιών για τον Ρήγα Βελεστινλή.

Του Δημητρίου Καραμπερόπουλου*

Έρευνες που να δίνουν απαντήσεις στα ερωτήματα των ιστορικών συγγραφέων για το έργο του Ρήγα Βελεστινλή, είχαν να παρουσιασθούν εδώ και μερικές δεκαετίες. Τα τελευταία όμως χρόνια δημοσιεύθηκαν τα αποτελέσματα  ερευνών μας για τα αναζητούμενα πρότυπα, τα οποία ο Ρήγας χρησιμοποίησε  για δύο του έργα, το «Φυσικής Απάνθισμα» και τη «Χάρτα της Ελλάδος», καθώς και για την πατρότητα της μετάφρασης των «Ολυμπίων» του Μεταστάσιο. Τα έργα αυτά του Ρήγα επανεκδόθηκαν από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με επιμέλειά μας και την προσθήκη, για πρώτη φορά, ευρετηρίου ονομάτων προσώπων, τόπων και πραγμάτων. Ακόμη εκδόθηκαν και άλλες μελέτες που δίνουν απάντηση σε ερωτήματα σχετικά με το όνομα και την καταγωγή του Ρήγα[1], την  επαναστατική του φυσιογνωμία, το επαναστατικό του σχέδιο, την  άδικη κρίση του Ιω. Φιλήμονος για τον Ρήγα[2] κ. ά. Οι νέες αυτές έρευνες συμβάλλουν αποφασιστικά στην κατανόηση του διαφωτιστικού και επαναστατικού έργου του Ρήγα.

Α΄. Ένα πρότυπο του βιβλίου Φυσικής απάνθισμα

Ο Ρήγας κατά την πρώτη μετάβασή του στη Βιέννη το 1790 τύπωσε το διαφωτιστικό του βιβλίο «Φυσικής απάνθισμα»[3]. Στον τίτλο του βιβλίου γράφει ότι απανθίζει γερμανικά και γαλλικά βιβλία για τη συγγραφή αυτή,  «Φυσικής απάνθισμα δια τους αγχίνους και φιλομαθείς ΄Ελληνας, εκ της Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν». Όμως το ερώτημα ποία βιβλία είχε χρησιμοποιήσει από τη γερμανική  ή τη γαλλική γλώσσα απασχόλησε τους μελετητές του Ρήγα, οι οποίοι σχετικά με τις πηγές και τα πρότυπα του βιβλίου σημειώνουν ότι θα είναι δύσκολο να βρεθεί μία πηγή, ένα πρότυπο του «Φυσικής απάνθισμα» και τούτο διότι, όπως τονίζουν, ήταν εράνισμα από διάφορα βιβλία.

Χαρακτηριστικά ο Λέανδρος Βρανούσης[4] στο μνημειώδες βιβλίο του για τον Ρήγα  σημειώνει ότι «Πηγές και πρότυπα της «Φυσικής «του Ρήγα είναι δύσκολο να βρεθούν και να καθορισθούν. Δε μεταφράζει άλλωστε αυτούσιο ξένο έργο, αλλά μονάχα ΄έρανίζεται΄, τα στοιχεία που θα του χρειασθούν». Επίσης ο Απόστολος Δασκαλάκης[5] στο βιβλίο του καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «δεν είναι δυνατόν να...
διαπιστωθή εκ ποίων γερμανικών και γαλλικών συγγραμμάτων ήντλησε» ο Ρήγας τα θέματά του για να γράψει τη Φυσική του. Ετσι μέχρι πρόσφατα δεν γνωρίζαμε  τα συγκεκριμένα βιβλία, τα οποία ο Ρήγας χρησιμοποίησε για να γράψει το βιβλίο του «Φυσικής απάνθισμα», ή ακόμη ποία κείμενα πιθανόν να είχε δανεισθεί από άλλα βιβλία και τα περιέλαβε στα κείμενα των σελίδων του βιβλίου του.

Απάντηση στο πρόβλημα του προτύπου βιβλίου από το οποίο ο Ρήγας ερανίσθηκε κείμενα του «Φυσικής απάνθισμα» δόθηκε με τα αποτελέσματα της ερευνητικής μας προσπάθειας, η οποία έδειξε ότι ο Ρήγας χρησιμοποίησε για ένα μεγάλο αριθμό σελίδων του βιβλίου του κείμενα από την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία[6] των Diderot και D’ Alambert, το κλασσικό αυτό επίτευγμα του γαλλικού διαφωτισμού, που άρχισε να εκδίδεται το 1751 και τελείωσε το 1780. Συγκεκριμένα δημοσιεύθηκαν  τρεις εργασίες[7], οι οποίες με την παράλληλη παράθεση των κεμένων «Φυσικής απάνθισμα» και Γαλλικής  Εγκυκλοπαιδείας, αποδεικνύουν το πρότυπο, που ο Ρήγας χρησιμοποίησε για την συγγραφή πολλών τμημάτων του βιβλίου του.  Mε τα αποτελέσματα της ανωτέρω έρευνας αποδεικνύεται πλέον ότι το βιβλίο «Φυσικής απάνθισμα», παρόλο που είναι γραμμένο σε «απλούν ύφος», το επίπεδο του ήταν υψηλό εφ’ όσον περιείχε τη σύγχρονη επιστημονική γνώση της εποχής, όπως αυτή εκφράζεται από την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία. Ο Ρήγας απέδιδε με τη μορφή εγχειριδίου τις νέες γνώσεις της φυσικής του καιρού του με σκοπό να γίνει κτήμα του  λαού, να καταπολεμηθούν έτσι οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις και να «αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν γένος», όπως χαρακτηριστικά γράφει στον πρόλογό του. Ακόμη αποδείχθηκε ότι ο Ρήγας μεταφέρει από τη Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία τη γνώση της κυκλοφορίας του αίματος, που θεωρείται ως η πρώτη καταγραφή αυτής της γνώσης στην ελληνική γλώσσα [8].

Β΄. Οι πρότυποι χάρτες της Χάρτας της Ελλάδος

Ο Ρήγας Βελεστινλής κατά την προετοιμασία του επαναστατικού του σχεδίου κατά τη δεύτερη μετάβασή του στη Βιέννη, όπου είχε εγκατασταθεί από τον Αύγουστο του 1796, παίρνοντας τη σχετική άδεια του λογοκρίτη της αυστριακής αστυνομίας, τύπωνε για ένα εξάμηνο τη δωδεκάφυλλη Χάρτα της Ελλάδος, όπως την τιτλοφορεί, σε διαστάσεις του κάθε φύλλου 70Χ50 εκ. περίπου. Αν όλα τα φύλλα ενωθούν δημιουργείται ένας μεγάλος χάρτης διαστάσεων δύο επί δύο μέτρων του βαλκανικού χώρου, που για πρώτη φορά είχε σχεδιασθεί και κυκλοφορήσει.

Για τη δωδεκάφυλλη  Χάρτα από τους ιστορικούς συγγραφείς είχαν τεθεί ορισμένα ερωτήματα αν ο Ρήγας περιόδευσε τις περιοχές του βαλκανικού χώρου και τις χαρτογράφησε ή χρησιμοποίησε ως πρότυπα έτοιμους γεωγραφικούς χάρτες και ποιούς. Οι συγγραφείς αδυνατούσαν να δώσουν απάντηση στα ερωτήματα και υποστήριζαν ότι δεν είχε εντοπισθεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο, το οποίο ο Ρήγας να είχε χρησιμοποιήσει κατά τον σχεδιασμό της Χάρτας του. Χαρακτηριστικά ο Γεώργιος Λάϊος[9] στην περισπούδαστη μελέτη του για τη Χάρτα του Ρήγα σημειώνει με έμφαση ότι «΄Ενα ωρισμένο πρότυπο της Χάρτας δεν έχει ακόμη ανευρεθή και θα πρέπει να αναζητηθεί». Τα ίδια  περίπου γράφουν και άλλοι συγγραφείς, όπως οι Πολυχρ. Ενεπεκίδης, Ιωάννης Χατζηφώτης, Απόστολος Δασκαλάκης, Βίκτωρ Μελάς και  Κων. Στάϊκος[10].

Κατά τη σύνταξη του Ευρετηρίου της Χάρτας και την επιμέλεια της επανέκδοσή της, που είχαμε αναλάβει, είχε τεθεί ο προβληματισμός σχετικά με τα πρότυπα που πιθανόν ο Ρήγας να χρησιμοποίησε. Θεωρούσαμε σχεδόν βέβαιο ότι ο Ρήγας θα πήρε άλλους χάρτες ως πρότυπο για τη χάραξη της Χάρτας του και τούτο διότι γνωρίζαμε ότι ο Ρήγας Βελεστινλής ήταν επαναστάτης και όχι χαρτογράφος, ο οποίος θα περιόδευε τα διάφορα μέρη των Βαλκανίων για την χαρτογράφησή τους, άποψη που είχε υποστηριχθεί. Οι ερευνητικές μας προσπάθειες για την ανεύρεση ενός προτύπου απέδωσαν καρπούς κατά το επετειακό έτος του Ρήγα Βελεστινλή, για τα διακόσια χρόνια από τον μαρτυρικό του θάνατο. Συγκεκριμένα βρέθηκαν οι πρότυποι χάρτες τους οποίους ο Ρήγας θα χρησιμοποίησε για τη χάραξη της Χάρτας της Ελλάδος, όπως τεκμαίρεται από τον ίδιο σχεδιασμό της Μαγνησίας, της Χαλκιδικής, της Λέσβου, της Θράκης κλπ. καθώς και από την ίδια αναγραφή των τοπωνυμίων στους προτύπους γεωγραφικούς χάρτες και στη Χάρτα του Ρήγα. Τα πρώτα συμπεράσματα της έρευνας ανακοινώθηκαν με τίτλο «Δημ. Καραμπερόπουλος, Guil. Delisle και η Χάρτα της Ελλάδος. Ταύτιση για πρώτη φορά ενός προτύπου», στο Διεθνές Συνέδριο «Ο Ρήγας και η εποχή του», που πραγματοποιήθηκε με την επιστημονική φροντίδα του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, τον Σεπτέμβριο του 1998, στη γενέτειρα του Ρήγα, το Βελεστίνο.

Στη συνέχεια ολοκληρωμένη μελέτη με την παράλληλη παράθεση των τοπωνυμίων δημοσιεύθηκαν στην αυθεντική επανέκδοση της Χάρτας με τίτλο «Η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή»[11], έκδοση που πραγματοποιήθηκε από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με την συμπαράσταση της Ακαδημίας Αθηνών. Η  έκδοση συνοδεύεται  από τον τόμο με το Ευρετήριο, που για πρώτη φορά συντάχθηκε  και   από τον τόμο στον οποίο περιέχεται η μελέτη  «Η «Χάρτα της Ελλάδος» του Ρήγα. Τα πρότυπά της και νέα στοιχεία», Αθήνα 1998. Στη μελέτη αυτή εκτός από τον πρότυπο  χάρτης της αρχαίας Ελλάδος του Guil. Delisle, Graeciae Antiquae Tabulae Nova, Parisiis1708  παρουσιάζεται και ένας δεύτερος χάρτης της συγχρόνου  εποχής του Ρήγα, του  Rizzi Zannoni, «Carte de la Partie Septentrionale de l’ empire Otoman», Paris 1774, τον οποίο χάρτη ο Ρήγας χρησιμοποίησε για τη Βουλγαρία, Σερβία, Βλαχία, Βεσσαραβία, Μολδαβία της Χάρτας του.  Επίσης ο Ρήγας κατέγραψε επί πλέον και άλλα τοπωνύμια στη Χάρτα του, τα οποία έλαβε από τους χάρτες του Barbie du Bogage, του D’ Anville, καθώς  και από του Μελετίου τη «Γεωγραφία παλαιά και νέα» (Βενετία 1728) και τη «Νεωτερική Γεωγραφία», (Βιέννη 1791) των Γρ. Κωνσταντά και Δαν. Φιλιππίδη. Στο Παράρτημα της μελέτης μας παρατίθενται παράλληλα τα τοπωνύμια του προτύπου χάρτη και της Χάρτας του Ρήγα, για να έχει ο αναγνώστης μία προσωπική γνώμη για την ταυτότητα των αναγραφομένων τοπωνυμίων.

Με τη νέα μας αυτή έρευνα δίδονται απαντήσεις σε ερωτήματα, που είχαν τεθεί από τους συγγραφείς. Αποδεικνύεται πλέον ότι ο Ρήγας δεν ταξίδευσε για χαρτογραφικούς λόγους στις επαρχίες, που περιλάμβανε στη Χάρτα του. Χρησιμοποίησε απλά άλλους χάρτες για να χαράξει τη Χάρτα του. Ακόμη η Χάρτα του Ρήγα δεν αποτελεί στρατιωτικό χάρτη, όπως είχε υποστηριχθεί, διότι είναι χάρτης της αρχαίας εποχής με τα τοπωνύμια και το οδικό δίκτυο της τότε εποχής και όχι της συγχρόνου όπως θα άρμοζε σε έναν στρατιωτικό χάρτη. Επί πλέον ερμηνεύονται και ορισμένες παραστάσεις όπως εκείνης που βρίσκεται στον τίτλο της Χάρτας και δείχνει την πάλη του Ηρακλή με την Αμαζόνα. Στην συμβολική αυτή παράσταση, με μήνυμα αισιοδοξίας, ο Ηρακλής, ο οποίος συμβολίζει την ελληνική πνευματική δύναμη, νικά την Αμαζόνα που συμβολίζει τη δύναμη της ύλης, των αρμάτων. Επίσης ερμηνεύεται και η παράσταση του πρώτου φύλλου της Χάρτας με το κοιμισμένο λιοντάρι, στο οποίο επικάθονται τα εμβλήματα της εξουσίας του σουλτάνου, αλλά όμως στα πόδια του βρίσκεται το ρόπαλο του Ηρακλέους με τη συμβολική δυναμική  που του προσδίδει ο Ρήγας. Αν οι σκλαβωμένοι λαοί των Βαλκανίων ξυπνήσουν με τον Θούριό του και το επαναστατικό του σχέδιο θα αρπάξουν το ρόπαλο, τα όπλα, και θα γκρεμίσουν την εξουσία του σουλτάνου και θα δημιουργήσουν την «Νέα Πολιτική Διοίκηση», την αντιπροσωπευτική δημοκρατική του πολιτεία.

΄Ενα άλλο συμπέρασμα από τις έρευνές μας αυτές είναι ότι ο Ρήγας τύπωσε τη Χάρτα για να έχει ένα πολιτικό χάρτη του κράτους του διαιρεμένο σε περιφέρειες και νομούς – επαρχίες και τοπαρχίες όπως τις αποκαλούσε, το οποίο θα αντικαθιστούσε την οθωμανική εξουσία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα ήταν δυνατόν να διοργανωθούν οι εκλογές και να έχει την αναλογική σύμφωνα με τις διατάξεις του Συντάγματός του «Περί των πρώτων συναθροίσεων», άρθρα 11 και εξ., την αντιπροσωπευτική δημοκρατική βουλή του κράτους του. Ακόμη ο Ρήγας έθεσε σύνορα στο κράτος, όπως αυτό διαπιστώνεται από την ιδιαίτερη διαγράμμιση στο βορειοδυτικό μέρος της Χάρτας του, που συνορεύει με τη Δαλματία και την Κάτω Ουγγαρία. Μάλιστα την ιδιαίτερη αυτή διαγράμμιση δεν την καταχωρίζει στον υπομνηματισμό της Χάρτας του, για ευνόητους λόγους, διότι δεν θα ήταν δυνατόν να ανέγραφε ότι είναι τα σύνορα του κράτους της «Ελληνικής Δημοκρατίας», εφ’ όσον θα έπαιρνε την άδεια του λογοκρίτη για να τυπώνει τη Χάρτα του επί έξι μήνες. Ο Ρήγας κατόρθωσε να αποκρύπτει τους πραγματικούς του σκοπούς και να παραπλανήσει την αυστριακή λογοκρισία με τα νομίσματα, τις επιπεδογραφίες των ιστορικών τόπων της αρχαίας Ελλάδος και την αναγραφή στον τίτλο ότι είναι «Χάρτα της Ελλάδος», αντί του κράτους του, της «Ελληνικής Δημοκρατίας».

 Γ΄. Ο Ρήγας μεταφραστής των «Ολυμπίων «του Μεταστάσιο [12]

Το βιβλίο Ο Ηθικός Τρίπους[13]  εκδόθηκε το καλοκαίρι του 1797 στη Βιέννη στο τυπογραφείο των Αδελφών Πούλιου μετά την έκδοση του Νέου Αναχάρσιδος, όπως αυτό τεκμαίρεται από σχετικές μαρτυρίες. Στα έγγραφα Λεγράνδ[14]  σημειώνεται ότι ο Ελληνας έμπορος στο Ιάσιο Γεώργιος Μιχαήλ, όταν βρισκόταν στη Βιέννη, παρέλαβε 500 αντίτυπα του βιβλίου Νέος Ανάχαρσις που είχε τυπωθεί, ενώ αργότερα ο Ρήγας του έστειλε 700 αντίτυπα από το βιβλίο Ο Ηθικούς Τρίπους με τον παραγγελιοδόχο του Μιχαήλ Στέριου. Επίσης ο Fanz Carl Alter στις 26 Ιουλίου 1797 γράφει σε περιοδικό της Λειψίας ότι στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου εκτός από το βιβλίο  Νέος Ανάχαρσις τυπώνεται και το βιβλίο Ολύμπια του αββά Μεταστασίου [15].

Ο Ηθικός Τρίπους περιέχει τρία έργα, εκ των οποίων τα δύο πρώτα, «Τα Ολύμπια» του Μεταστάσιο (Pietro Metastasio,1698-1792)  και η «Βοσκοπούλα των Αλπεων» του Μαρμοντέλ (Jean-Francois Marmontel 1723-1799), είναι ανώνυμα, ενώ το τρίτο έργο «Ο πρώτος ναύτης» του  Γκέσνερ (Salomon Gessner 1730-1788) μεταφράσθηκε από τον σύντροφο του  Ρήγα, Αντώνιο Κορωνιό (1770-1798).  Όμως ο Ρήγας έχει καταχωρίσει μετά τον τίτλο των Ολυμπίων μία εκ δύο σελίδων αφιέρωση στον συμπατριώτη του εξ Ολύμπου Στέργιο Χατζη-Κώνστα και στη συνέχεια τα εκ τεσσάρων σελίδων «Προλεγόμενα». Το γεγονός ότι στον τίτλο των Ολυμπίων δεν αναγράφεται το όνομα του Ρήγα και στο κείμενο περιέχονται τμήματα χορικών σε αρχαίο γλωσσικό ιδίωμα έδωσε λαβή σε μερικούς συγγραφείς να υποστηρίξουν ότι η μετάφραση του έργου Τα Ολύμπια δεν είναι του Ρήγα αλλά κάποιου φίλου του. Συγκεκριμένα ο Κων. Αμαντος[16] στα 1930  είχε υποστηρίξει, χωρίς όμως τη σχετική παράθεση τεκμηρίων, ότι Τα Ολύμπια, που εξέδωσε ο Ρήγας, δεν ήταν δικιά του μετάφραση και δημιουργία, αλλά «ετύπωσε την έμμετρον μετάφρασιν κάποιου φίλου του, εις την οποίαν προέταξεν ο ίδιος πιθανώς ολίγας παρατηρήσεις». ΄Ομως ο Λ. Βρανούσης με τις έρευνες και μελέτες του ήταν κατηγορηματικός γράφοντας ότι οι «κάποιες επιφυλάξεις για την πατρότητα των μεταφράσεων των «Ολυμπίων» και της «Βοσκοπούλας» ήταν ίσως δικαιολογημένες παλαιότερα, όταν δεν είχε συστηματικά μελετεθή το έργο του Ρήγα. Σήμερα όμως έχει αποδειχθή πιά, πως ο Πρωτομάρτυρας δεν ήτον ούτε ο «ασπούδαχτος» λυράρης, που αναγκαστικά έγραφε τη λαϊκή γλώσσα, ούτε ο ορθολογιστής «δημοτικιστής» του τύπου Βηλαρά ή Ψυχάρη. Είναι ο λόγιος, που πέρασε τις σπουδές του καιρού του «επικεκυφώς εις τα της [αρχαίας] ελληνικής διαλέκτου βιβλία» και αρέσκεται συχνά, αν και οπαδός του «απλού ύφους», να αρχαϊζη στα γραψίματά του».

«Τα Ολύμπια» έργο χωρίς ξενικές λέξεις

Κατά τη σύνταξη του ευρετηρίου και γλωσσαρίου του Ηθικού Τρίποδος παρατηρήσαμε ότι στο έργο  του Ρήγα Τα Ολύμπια  δεν περιέχονται ξενικές λέξεις[17], αλλά χρησιμοποιούνται μόνο ελληνικές λέξεις, εκτός βέβαια από τις λέξεις «πρέντζιπε», «πρεντζιπέσσα»,  που θα πρέπει να θεωρηθούν ότι από πολύ νωρίς είχαν ενσωματωθεί στο ελληνικό λεξιλόγιο. Στα πρώτα έργα του Ρήγα,  Σχολείον ντελικάτων εραστών και Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, ανευρίσκονται αρκετές ξενικές λέξεις, ενώ ελάχιστες στα τελευταία του έργο του1797, όπως Νέος Ανάχαρσις, Η Νέα Πολιτική Διοίκησις,  ή και καθόλου, όπως Τα Ολύμπια και Επαναστατική Προκήρυξη. Παρατηρούμε δηλαδή ότι  όσο περνάει ο καιρός και ο Ρήγας φθάνει στην ωριμότητα της επαναστατικής του δράσης και στη σημασία της αρχαίας κληρονομιάς στην επίτευξη της αυτοσυνειδησίας των σκλαβωμένων, παρατηρείται στα κείμενά του προοδευτικά  μία γλωσσική καθαρότητα

Μία άλλη παρατήρηση είναι ότι ο Ρήγας στα  Ολύμπια εκτός από το τελευταίο χορικό, που είναι γραμμένο στον τύπο χορικού αρχαίας τραγωδίας, χρησιμοποιεί αρκετές λέξεις από την αρχαία γραμματεία ακόμη και ομηρικές, τονίζοντας κατ΄ αυτόν τον τρόπο την ιστορική συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, όπως εξ άλλου με το συνολικό του έργο προσπαθεί να δείξει την ιστορική συνέχεια του ελληνισμού από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες του. Όμως στο δεύτερο έργο του  Ρήγα Η βοσκοπούλα των ΄Αλπεων[18] περιέχονται λίγες ξενικές λέξεις, για τις οποίες μάλιστα ο Κοραής τον κατηγορεί για την χρησιμοποίησή τους,  χωρίς ωστόσο να επισημάνει ότι το έργο Τα Ολύμπια είναι καθαρό από ξένες λέξεις. Χαρακτηριστικά ο Κοραής σε επιστολή του, 6 Μαρτίου 1805, προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου γράφει ότι «…από τα Ολύμπια του Μεταστασιορήγα μ’ άρεσεν η προσφωνητική επιστολή, ως ελληνικώς σωφρονούσα. το ύφος του όμως είναι «πρόσθε λέων, όπιθε δε χίμαιρα». ΄Εξω από την ασυγκέραστον ανάμιξιν Ελληνικών και κοινών λέξεων και φράσεων, δια να κάμη το Κράμα αληθή κυκεώνα, ανέμιξε και Τουρκικάς και Γαλατικάς λέξεις, μουντάδα, τζομπάνισσα, και άλλα τοιαύτα στολίσματα τερατώδη»[19].

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι ο Κοραής άδικα κατηγορεί τον Ρήγα, διότι οι λέξεις, που φέρνει για παράδειγμα «μοντάδα, τζομπάνισσα»,  βρίσκονται στο δεύτερο του έργο Η βοσκοπούλα των Άπλεων και όχι στα Ολύμπια, στα οποία απουσιάζουν οι ξένες λέξεις, κάτι που διέφυγε από την οξύτατη παρατηρητικότητα του Κοραή. Με την ευκαιρία των κρίσεων του Κοραή ας παρατεθούν και οι υπόλοιπες παρατηρήσεις του για την αναγραφή από τον Ρήγα των επιφωνημάτων «άχ, ώχ». Χαρακτηριστικά ο Κοραής παρατηρεί: «Το ΄Αχ (επιφώνημα λύπης) δεν είναι ίδιον εις αυτόν μόνον. φαίνεται ότι το περισσότερον μέρος των νύν σπουδαίων Γραικών το ενοστιμεύθησαν πολύ…οι ημέτεροι λοιπόν πρόγονοι έλεγον ΄Α επί λύπης, οίκτου και καμμίαν φορά θαυμασμού ή και απειλή». Στη συνέχεια αναφέρει ένα παράδειγμα από τον ΄Ομηρο και συνεχίζει: «Εξεύρεις δια τι εμωρολόγησα τόσον περί τούτου; Διότι φοβούμαι μη προσκολληθή εις την γλώσσαν  το πυρετοποιόν τούτο ΄Αχ  (ευρίσκω και ΄Εχ και ΄Ωχ εις τον Ρήγα) βλέπων τόσον κατάκορον την χρήσιν του εις τα βιβλία. Οθεν, επειδή ευρίσκεσαι αυτού, όπου σήμερον είναι το εργαστήριον της νέας των Γραικών φιλολογίας, προθυμήθητι να έχης επιρροήν εις τινών τας κεφαλάς…να φονεύσης το κατάρατον ΄Αχ…».

Ωστόσο επισημαίνουμε ότι η διερεύνηση του κειμένου των Ολυμπίων έδειξε πως ο  Ρήγας χρησιμοποίησε και τους δύο τύπους των επιφωνημάτων και μάλιστα  τα δύο τρίτα  εκ του συνολικού αριθμού των επιφωνημάτων τα αποδίδει ως «ω», «α», «ε», όπως θα ήθελε και ο Κοραής, και μόνο το ένα τρίτο αποδίδεται ως «αχ», «ωχ», «εχ».

Το  χορικό σε αρχαίους στίχους και μέτρο

Στο κείμενο των Ολυμπίων ο Ρήγας χρησιμοποιεί πολλές φορές λέξεις από διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας, από ομηρικές λέξεις μέχρι της απλής δημώδους γλώσσας της εποχής του. Το γεγονός ότι ο Ρήγας χρησιμοποιεί εκτός από το τελευταίο χορικό και σε άλλα σημεία του κειμένου των Ολυμπίων λέξεις από την αρχαία ελληνική γλώσσα, καθώς επίσης και ότι δεν χρησιμοποίησε ξένες λέξεις σε όλο το έργο, μας κάνει να υποστηρίξουμε ότι και οι τελευταίοι στίχοι που πρόσθεσε μετά το τέλος του γαλλικού κειμένου «στροφή», «αντιστροφή» και «επωδός», σελ. 113-116, είναι δικιά του σύνθεση[20].

Επισημαίνουμε πάντως ότι ο Ρήγας διάβαζε τον ΄Ομηρο, όπως δείχνει εκτός των άλλων και η παράθεση κειμένου, το οποίο καταχώρισε σε υποσημείωση για να διορθώσει τον συγγραφέα του Νέου Αναχάρσιδος, Barthe;lemy,  ο οποίος για την Δωδώνη της Ηπείρου παρέθεσε την παραπομπή «Ομηρ. Ιλιαδ. Β, στίχ. 750».
Και ο Ρήγας κάνει μια παρατήρηση καταχωρίζοντας όλο το κείμενο του Ομήρου, που δείχνει ότι διάβασε και μελετούσε αρχαίους κλασσικούς: «Η μαρτυρία του Ομήρου,, οπού αναφέρει εδώ ο Ανάχαρσις, ας μοι είναι συγχωρημένον να ειπώ, ότι είναι δι’ άλλην Δωδώνην:

Γοννεύς δ’ εκ Κύφου ήγε δύο και είκοσι νήας.
Τώδ’ Ενιήνες έποντο μενεπτόλεμοι τε Περαιβοί,
Οί περί Δωδώνην δυσχείμερον οίκί’ έθεντο,
Οί τα’ αμφ’ ιμερτόν Τιταρήσιον έργ’ ενέμοντο.

Αύτη η πλησίον του Τιταρησίου Δωδώνη κείται εις τας εσχατιάς του Ολύμππου εις την Θεσσαλίαν, και λέγεται την σήμερον Λιβάδι. Και εν ή το μαντείον , ει τας του Τομάρου εις την ΄Ηπειρον, και λέγεται Αγία Παρασκευή,. Η μεν παράλιος του Θερμαϊκού κόλπου, η δε μακράν απέχουσα και του Αμβρακικού. Καιθ ‘αλλως, η δυτική Ελλάς δεν συμπεριείζετο εις την κατά Τρωάδος συνωμοσίαν, οπού να ισχύη η μαρτυρία. Φαίνεται ούν, ότι η ομωνυμία εξηπάτησε τον θείον αυτόν συγγραφέα. Πλήν, αμφότεραι ορειναί, δυσχείμεροι,, και εις αυτόν σχεδόν παράλληλον κείμενοι»[21].

Επιπροσθέτως αναφέρουμε ότι ο Ρήγας παραθέτει για τη γενέτειρά του σχετικά κείμενα από τον  ΄Ομηρο, τον Στράβωνα, τον Σοφοκλή και τον Απολλώνιο τον Ρόδιο στην «Επιπεδογραφία της Φεράς λεγομένης νύν Βελεστίνος», τέταρτο φύλλο της  Χάρτας της Ελλάδος. Επίσης  αναγράφει τρία αποσπάσματα από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο στο πρώτο φύλλο της Χάρτας, την  Επιπεδογραφία της Κωνσταντινουπόλεως και μία χειρόγραφη υποσημείωση στο βιβλίο του Δημητρίου του Δαρβάρεως, Αληθής οδός εις την ευδαιμονίαν[22], Βιέννη 1796, σελ. 214, ενώ από τον Παλαίφατο παίρνει κείμενο για την Άλκηστη, που το παραθέτει στα Ολύμπια, σελ. 104-105. Σημειώνουμε επί πλέον ότι ως μαθητής ακόμη ο Ρήγας στη Σχολή της Ζαγοράς διάβαζε και μετέφραζε λέξεις  βιβλίου  αρχαίων γεωγράφων «Αράτου Σολέως, Φαινόμενα…»[23], έκδοση Βασιλείας 1561.  Χαρακτηριστική πάντως είναι η φράση στον πρόλογο του βιβλίου του Φυσικής απάνθισμα, όπου τονίζει πως μελετούσε «επικεκυφώς εις τα της [αρχαίας] ελληνικής διαλέκτου βιβλία». Εξ άλλου ο Ρήγας συνιστούσε στα Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 22, να διδάσκεται στα σχολεία του κράτους του, που είχε σχεδιάσει να δημιουργήσει μετά την επανάστασή του, και η αρχαία ελληνική γλώσσα, η «ελληνική», όπως την αποκαλεί[24].

Τονίζεται ότι λέξεις της αρχαίας ελληνικής εκτός από τα χορικά των τελευταίων σελίδων των Ολυμπίων απαντώνται και στις προηγούμενες σελίδες του κειμένου, δείγμα κι΄ αυτό της πλατιάς γνώσης του Ρήγα. Γι’ αυτό θα πρέπει να θεωρείται δική του η καταγραφή αυτών των στίχων σε αρχαϊκή διάλεκτο και τούτο διότι αν δεν γνώριζε την αρχαία ελληνική γλώσσα και άλλος είχε γράψει τα κείμενα αυτών των τελευταίων σελίδων, όπως έχει υποστηριχθεί, τότε δεν θα υπήρχαν λέξεις της αρχαίας ελληνικής στα προηγούμενα κείμενα των Ολυμπίων.

Τα  “Ολύμπια” έργο του Ρήγα

Αμφισβητήσεις για την πατρότητα της μετάφρασης επαναλαμβάνονται σε πρόσφατα κείμενα[25], επαναφέροντας τη γενική και μετέωρη άποψη του Αμάντου, που μνημονεύθηκε παραπάνω, πως τα Ολύμπια δεν είναι έργο του Ρήγα. Όμως μια προσεκτική μελέτη θα επιβεβαίωνε ότι πράγματι είναι μετάφραση και έργο του. Συγκεκριμένα  ο Ρήγας δεν γράφει μόνο την προσφωνητική αφιέρωση στον Στέριο Χατζή Κώνστα, όπως ήταν άλλωστε συνήθεια στους εκδότες ενός βιβλίου, αλλά καταχωρίζει και τα Προλεγόμενα, στα οποία σημειώνει την πληροφορία ότι τα Ολυμπιακά αγωνίσματα κατά την εποχή του παίζονται στη Θεσσαλία και σε όλη την Ελλάδα καθώς επίσης παραπέμπει στην επιπεδογραφία της Ολυμπίας σημειώνοντας χαρακτηριστικά και μάλιστα στο πρώτο πρόσωπο «οπού έχω εις την Χάρταν μου». Προσθέτουμε ακόμη πως ο Ρήγας ακολουθεί την ίδια τακτική και στο βιβλίο του Νέος Ανάχαρσις, όπου παραπέμπει στη Χάρτα του: στη σελ. 181 σημειώνει «΄Ορα την Χάρταν Νο 6», σελ. 192 και 216 «΄Ορα την Χάρταν», ενώ στη σελ. 262  και 347 γράφει «Ιδέ την Χάρταν της Ολυμπίας». Επίσης παίρνει από τον τίτλο της Χάρτας του τις παραστάσεις του Διός με τον κεραυνό και τον αετό για τη σελίδα τίτλου των Ολυμπίων καθώς και τις παραστάσεις των ολυμπιακών αγωνισμάτων πάλης,  αρματοδρομίας και ιπποδρομίας στην αρχή των τριών πράξεων του έργου σελ. 7,  41, και 81 αντίστοιχα. Εντυπωσιακή εξ άλλου είναι και η υποσημείωση στο κείμενο των Ολυμπίων, σελ. 104, όπου γίνεται λόγος για τη θυσία της Αλκήστιδος προς «της του Αδμήτου Θεσσαλού ζωής την σωτηρίαν», όπου παρατίθεται το αρχαίο κείμενο από τον Παλαίφατο  μεταφράζοντας μερικώς και συγχρόνως επεξηγώντας στους αναγνώστες ότι η Ιωλκός «λέγεται τώρα Λεχώνια, κείται εις την Μαγνησίαν της Θεσσαλίας», επεξήγηση που υπάρχει στον Νέον Ανάχαρση στην τελευταία σελίδα  με τον τίτλο «Είδησις». Επίσης για τις Φερές σημειώνει ότι «λέγονται τώρα Βελεστίνος και ΄Αγιος Γεώργιος», ονόματα που τα καταγράφει στη Χάρτα του, στην «Επιπεδογραφία της Φεράς νύν λεγομένης Βελεστίνος» όπου σημειώνει «Δρόμος εις Μικράν Φεράν, λεγομ. Αγ. Γεώργιος» καθώς και στον Νέο Ανάχαρση, υποσημ.σελ. 133.

Άλλο ένα στοιχείο για την πατρότητα της μετάφρασης αποτελούν τα αναγραφόμενα στα έγγραφα των αυστριακών ανακρίσεων, στα οποία ο Ρήγας λέγει ότι ο ίδιος ήταν ο μεταφραστής των δύο έργων: «Ομολογεί ο Ρήγας …ότι εξέδωκεν έργον επιγραφόμενον Ο Ηθικός Τρίπους, τούθ’  όπερ μετέφρασεν ελληνιστί μέρος μεν εκ του ιταλικού του Αββά Μεταστασίου, μέρος δε εκ της Βοσκοπούλας των ΄Αλπεων του Γάλλου συγγραφέως Μαρμοντέλ…»[26]. Ομοίως στην πατρότητα των δύο έργων αναφέρεται και ο Αντώνιος Κορωνιός, ο μεταφραστής του τρίτου έργου Ο πρώτος Ναύτης, ο οποίος έστειλε τη μετάφρασή του στον Ρήγα και δημοσιεύθηκε, όπως εμφατικά αναγράφεται, μαζί με τα έργα του, «μετά των ιδίων αυτού [=του Ρήγα] μεταφράσεων εν των βιβλίω τω φέροντι τον τίτλον Ηθικός τρίπους, όπερ ο Ρήγας εξέδωκε κατά την ιδίαν ομολογίαν προς αναμόρφωσιν του ελληνικού έθνους».

Σημειώνουμε συμπληρωματικά ότι αν δεν είχαν μεταφρασθεί Τα Ολύμπια από τον Ρήγα, αλλά από κάποιον φίλο του, όπως γράφει ο Κων. ΄Αμαντος, το γεγονός αυτό με την πάροδο των ετών θα είχε γίνει γνωστό στους κύκλους των Ελλήνων λογίων της Βιέννης και κατ’ αυτόν τον τρόπον το γεγονός αυτό θα είχε γνωστοποιηθεί από τον Αλέξανδρο Βασιλείου στον Κοραή, ο οποίος είχε λάβει από τη Βιέννη το βιβλίο του Ρήγα και έγραφε στην επιστολή του, 6 Μαρτίου 1805, προς τον Αλέξ. Βασιλείου, «..από τα Ολύμπια του Μεταστασιορήγα μ’ άρεσεν η προσφωνητική επιστολή…»[27]. Ο  Κοραής όμως δεν γράφει κάτι σχετικό, ούτε κάνει κάποιο σχετικό υπαινιγμό, παρά μόνο αναφέρεται στην προσφώνηση και στο λεξιλόγιο του Ρήγα. Παρομοίως η πιθανή οικειοποίηση από τον Ρήγα της μεταφράσεως των Ολυμπίων θα είχε γίνει γνωστή στον Μιχαήλ Περδικάρη, ο οποίος έζησε στη Βιέννη και το 1811 στο χειρόγραφό του «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων» θα εύρισκε την ευκαιρία να καταφερθεί εναντίον του και γι’ αυτή του την «ανηθικότητά» του,  όπως άλλωστε κάνει για τόσα άλλα.

Τα ανωτέρω επιχειρήματα, τα οποία συνηγορούν εμμέσως ότι ο Ρήγας είναι ο μεταφραστής των Ολυμπίων, πιθανόν να μην ικανοποιούν εκείνους οι οποίοι θα θέλανε πιο πειστικές αποδείξεις για την  πατρότητα της μεταφράσεως. Και τούτο διότι θα είναι δυνατόν να ισχυρισθούν ότι ο Ρήγας ως επιμελητής της έκδοσης έγραψε την αφιερωτική προσφώνηση στον Χατζή Κώνστα, τα Προλεγόμενα και την υποσημείωση για την ΄Αλκηστη και έθεσε τις παραστάσεις με τα ολυμπιακά αγωνίσματα. Οσον αφορά τις υποθέσεις πως ο Κοραής και ο Περδικάρης δεν γράφουν κάτι σχετικό για την πιθανότητα ο Ρήγας να είχε οικειοποιηθεί ξένη πνευματική εργασία, μπορούν να ισχυρισθούν ότι το αρνητικό εύρημα δεν μπορεί να αποτελέσει θετική απόδειξη, τεκμήριο για την πατρότητα της μετάφρασης.

΄Ολα τα ανωτέρω πράγματι αποτελούν ενδείξεις και όχι αποδείξεις, οι οποίες θα τεκμηρίωναν πλήρως την πατρότητα της μετάφρασης των Ολυμπίων. Και αυτό θα γινόταν αν είχαν εντοπισθεί «ενδοκειμενικές αποδείξεις για μια σίγουρη απόδοση του έργου στον Ρήγα», όπως εύστοχα παρατηρεί ο Βάλτερ Πούχνερ [28].

Ενδοκειμενική απόδειξη πατρότητας  της μετάφρασης των Ολυμπίων στον Ρήγα

Η έρευνά μας πρόσφερε μία «ενδοκειμενική απόδειξη» πατρότητας της μετάφρασης των Ολυμπίων στον Ρήγα, μετά από την διερεύνηση που έχουμε κάνει κατά την σύνταξη του σχετικού  ευρετηρίου και γλωσσαρίου των Ολυμπίων. Διαπιστώσαμε ότι πολυσύνθετες χαρακτηριστικές λέξεις που απαντώνται στα Προλεγόμενα «συναντικτυπούνται», «συναντιξεμυστηρεύονται», ανευρίσκονται και στο κείμενο του έργου Τα Ολύμπια «συνεπαρρησθιάσθην», «συμπαλεύει», «συνεκκομίζων», «συνεναγκαλίζονται»[29], στοιχείο δηλωτικό πως είναι κοινός ο συγγραφέας των δύο αυτών κειμένων, ο Ρήγας. Σε ενίσχυση της θέσης αυτής  έρχεται να προσφέρει και το γεγονός ότι στα κεφάλαια του βιβλίου Νέος Ανάχαρσις [30], το οποίο ο Ρήγας μετέφρασε, επίσης χρησιμοποιεί τέτοιες πολυσύνθετες λέξεις, όπως «συναντεριστάς», «συναντεσφετεριζόμενοι», «συναντεκζητούντο», «συνανταγαπώντο», «συναντεβλέποντο», «συναντερισθώσιν»,«συνανταγωνισθώσιν» ,«συναντιβλέπωνται»,  «συνεπροσβάλλοντο», «συναντιπάλων»,  «συναντερίζονται».

Η χρησιμοποίηση τέτοιων πολυσύνθετων λέξεων, οι οποίες κατά κανόνα είναι κατασκευασμένες, «πεποιημένες» [31] από τον Ρήγα με δύο τρεις προθέσεις και με ιδιαίτερη χρήση της πρόθεσης «σύν», ως πρώτο συνθετικό αποτελεί μια πολύ ισχυρή ενδοκειμενική απόδειξη ότι ο Ρήγας είναι ο συγγραφέας των Προλεγομένων και του κειμένου των Ολυμπίων, όπως είναι και ο μεταφραστής του μεγαλυτέρου μέρους του τετάρτου τόμου του Νέου Αναχάρσιδος.

Συμπεράσματα

Με τα ανωτέρω παρουσιάσθηκαν  οι τρεις σημαντικότερες έρευνες για το έργο του Ρήγα, που δημοσιεύθηκαν  κατά τις τελευταίες δεκαετίες:

Α)  Για το διαφωτιστικό βιβλίο Φυσικής απάνθισμα, Βιέννη 1790, ανευρέθη ένα πρότυπο η Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία Diderot και D’ Alambert. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο αποδεικνύεται ότι ο Ρήγας μεταφέρει σε μια ρέουσα απλή γλώσσα την υψηλού επιπέδου επιστημονική γνώση της γαλλικής Εγκυκλοπαιδείας και αναθεωρείται πλέον η γνώμη η οποία επικρατούσε στους ιστορικούς της επιστήμης σχετικά με το επίπεδο της επιστημονικής γνώσης που περιείχε το βιβλίο του Ρήγα.

Β) Ταυτίσθηκαν οι πρότυποι χάρτες που χρησιμοποιήθηκαν για το σχεδιασμό της Χάρτας της Ελλάδος, Βιέννη 1797.  Αποδεικνύεται πλέον ότι ο Ρήγας δεν περιήλθε τις επαρχίες της Χάρτας τους, απλά χρησιμοποίησε άλλους χάρτες για να έχει ένα πολιτικό χάρτη του κράτους του διαιρημένο σε επαρχίας και τοπαρχίες, που θα ήταν απαραίτητο βοήθημα στην διενέργεια εκλογών μετά την επικράτηση της επανάστασής του. Τα αποτελέσματα της έρευνας αυτής συμβάλλουν σημαντικά στην κατανόηση του επαναστατικού σχεδίου του Ρήγα.

Γ)  Με την τρίτη έρευνα τεκμηριώθηκε με ενδοκειμενικά στοιχεία ότι ο Ρήγας ήταν ο μεταφραστής των Ολυμπίων του Μεταστάσιο και όχι κάποιος φίλος του όπως είχε υποστηριχθεί κατά το παρελθόν από μερικούς συγγραφείς και διατηρούνταν μέχρι σήμερα αυτή η άποψη. Επί πλέον καταδεικνύεται ότι ο Ρήγας ήταν γνώστης της αρχαίας κληρονομιάς.

Πηγή: Επιστημονική  Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

*Ο Δ. Καραμπερόπουλος είναι Διδάκτωρ Ιστορίας της Ιατρικής,  Πρόεδρος της  Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα


Σημειώσεις

[1] Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Ονομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα-Βελεστίνο 1997, β΄έκδ. 2000. Στη μελέτη τεκμηριώνεται το πραγματικό όνομα του Ρήγα, ενώ το θεωρούμενο μέχρι πρόσφατα ως τάχα πραγματικό όνομα «Αντώνιος Κυριαζής» αποδείχθηκε ότι ήταν κατασκεύασμα κατά το 1930 από τον Φάνη Μιχαλόπουλο και εισήχθη έκτοτε ανεξέταστα στην ιστοριογραφία. Ακόμη με τις δημοσιεύσεις μας διορθώθηκαν και τα Σχολικά βιβλία Ιστορίας  ΣΤ΄ Δημοτικού, Α΄ και Β΄ Λυκείου, στα οποία διαγράφηκε το ανιστόρητο «Αντώνιος Κυριαζής». Επίσης τεκμηριώθηκε η καταγωγή του Ρήγα με στοιχεία από τα ίδια τα έργα του. Αποδείχθηκε ότι ήταν γηγενής από το Βελεστίνο και δεν είχε καταγωγή από τα βλαχοχώρια της Πίνδου, όπως υποστηρίζουν ανεξέταστα και χωρίς τεκμήρια μερικοί συγγραφείς. Με την ευκαιρία σημειώνουμε ότι στον Παρνασσό, τόμ. ΜΑ΄, 1999,  σελ. 426-429, δημοσιεύθηκε ένα κείμενο τάχα ως κριτική στο βιβλίο «Ονομα και καταγωγή του Ρήγα Βελεστινλή», του οποίου όμως ο συντάκτης για να καλύψει την έλλειψη τεκμηρίων περί της βλάχικης καταγωγής του Ρήγα, που υποστήριζε, έπαιρνε το δρόμο της εμπάθειας – σ’ αυτήν καταφεύγουν όσοι δεν έχουν επιχειρήματα -  γι’ αυτό σκόπιμα έμεινε  αναπάντητο και αφέθηκε στην επιστημονική και μόνο κρίση των αναγνωστών του Παρνασσού.

[2] Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλου, «Η επαναστατική φυσιογνωμία του Ρήγα Βελεστινλή», Πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου Ρήγας Βελεστινλής, 200 χρόνια μετά, Βελγική Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Βρυξέλλες 1999, σελ. 13-34, «΄Ηταν εφαρμόσιμο το επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα;», Στρατιωτική Επιθεώρηση, τεύχ. 2, Μαρτ.-Απρ. 2000, Αθήνα, Διμηνιαία έκδοση Γενικού Επιτελείου Στρατού, «Το επαναστικό σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή για την απελευθέρωση της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών», Πρακτικά Ημερίδας Ο Ρήγας και οι συνεχιστές του, (12 Μαίου 1998), Σόφια 2001, σελ. 21-34 και στο περιοδικό Θεσσαλικό Ημερολόγιο τις μελέτες μας «Η άδικη κρίση του Ιω. Φιλήμονος για τον Ρήγα Βελεστινλή»,  τόμ. 38, 2000, σελ. 257-272, « Ο επαναστάτης Ρήγας και ορθόδοξη πίστη», τόμ. 36, 1999, σελ.313-320, «Ηταν  μασόνος ο Ρήγας;», τόμ. 43, 2003, σελ. 204-208.

[3] Ρήγα Βελεστινλή, Φυσικής απάνθισμα. Δια τους αγχίνους και φγιλομαθείς ΄Ελληνας, εκ Γερμανικής και Γαλλικής διαλέκτου ερρανισθέν, Βιέννη 1790.  Φωτομηχανιή επανέκδοση με τη προσθήκη ευρετηρίου από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1981, τέταρτη επανέκδοση 2000.

[4]  Λ. Βρανούση, Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 10,  Αθήνα [1954], σελ. 254.

[5] Απ. Δασκαλάκη, Ο Ρήγας Βελεστινλής ως διδάσκαλος του Γένους, Αθήνα 1977,  σελ. 84.

[6] Encyclopedie ou Dictionnaire Raisonne des Siences, des Arts et des Metiers, par une Societe de Gens de Lettres…par M. Diderot et M. D. Alambert, Παρίσι 1751-1780.

[7] Οι συγκεκριμένες αυτές πρωτότυπες  ερευνητικές μελέτες είναι οι εξής:

I). Demetrios Karamberopoulos, «Le Florilege de Physique (Φυσικής απάνθισμα) de Rhigas Velestinlis et l’ Encyclopedie. Premiere identification d’ un modele», Bulletin de Liaison, no 12, Centre D’ Etudes Balkaniques INALCO, Paris, Decembre 1994, σελ. 129-139 και σε ανάτυπο.

II). «Ρήγα Βελεστινλή ΄΄Φυσικής απάνθισμα΄΄ καί Γαλλική ΄΄Encyclopedie΄΄. Ταύτιση, για πρώτη φορά, ενός προτύπου», Υπέρεια, τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου ΄΄Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας΄΄ (Βελεστίνο1992), Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 1994, σελ. 585-598 και σε ανάτυπο,  σελ. 1-21.

III). «Η Γαλλική ΄΄Encyclopedie΄΄ ένα πρότυπο του έργου του Ρήγα ΄΄Φυσικής απάνθισμα», περιοδ. Ο Ερανιστής, τόμ. 21, Αθήνα 1997, σελ. 95-128 και σε ανάτυπο.

[8] Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλου, «Ιατρικές γνώσεις του Ρήγα Βελεστινλή στο έργο του ΄΄Φυσικής Απάνθισμα΄΄», Υπέρεια, τόμ. 1, Πρακτικά Α΄ Συνεδρίου ¨Φεραί-Βελεστίνου-Ρήγας¨, Αθήνα 1990, σελ. 457-163.

[9] Γεωργίου Λαϊου, «Οι Χάρτες του Ρήγα. Ερευνα επί νέων πηγών», Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος., τόμ. 14, 1960, Παράρτημα Ι, σελ. 295-296 και σε ανάτυπο, σελ. 71-72.

[10] Πολυχρ. Ενεπεκίδη, Ρήγας-Υψηλάντης-Καποδίστρις, ΄Ερευναι εις τα αρχεία της Αυστρίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Γαλλίας και Ελλάδος, Αθήνα 1965, σελ. 29-31,  Ιωάννη Χατζηφώτη, Σχόλια στη Μεγάλη Χάρτα του Ρήγα, έκδοση Κέντρου Μείζονος Ελληνισμού [Αθήνα, χ.χ., στην εποχή όμως της δικτατορίας], Απ. Δασκαλάκη, Ο Ρήγας Βελεστινλής ως διδάσκαλος του Γένους, έκδοσις νέα μετά συμπληρώσεων και προσθηκών, Αθήνα 1977, σελ. 54 και 130, Βίκτ. Μελά, Η Χάρτα του Ρήγα, Μορφωτικό ΄Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1997, σελ. 15-18, Κων. Στάϊκου, Ελληνικές εκδόσεις στα χρόνια του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Ευρωπαϊκό Πολιτιστιό Κέντρο Δελφών, Αθήνα 1998, σελ. 52.

[11] Η Χάρτα του Ρήγα Βελεστινλή, αυθεντική για πρώτη φορά επανέκδοση με την συμπαράσταση της Ακαδημίας Αθην΄ών από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Αθήνα 1998.

[12] Βλ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Ο Ρήγας μεταγραστής των Ολυμπίων του Μεταστάσιο, έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, Αθήνα 2001.

[13]  Ο Ηθικός Τρίπους, Βιέννη 1797, φωτομηχανική επανέκδοση από το πρωτότυπο αντίτυπο της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Λάριασας, Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, επιμέλεια-εισαγωγή-ευρετήριο Δημ. Κατραμπερόπουλου, Αθήνα 2001.

[14] Ε. Λεγράνδ-Σπ. Λάμπρου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των σύν αυτώ μαρτυρησάντων, Αθήνησι 1891, φωτομηχανική επανέκδοση με την προσθήκη ευρετηρίου, επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Αθήνα 1996, σελ. 63.  Λέανδρου Βρανούση, Εφημερίς, έτος εβδομον 1797, τόμ. 5, Προλεγόμενα, αρ. υποσημ. 363, σελ. 853-854.

[15] Γεωργίου Λαϊου, «Οι Χάρτες του Ρήγα. Ερευνα επί νέων πηγών», Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. 14, 1960, Παράρτημα Ι, σελ. 295-296 και σε ανάτυπο, σελ. 71-72.

[16] Κων. Αμάντου, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, Αθήνα 1930, φωτομηχανική επανέκδοση από την Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα με την προσθήκη ευρετηρίου, Αθήνα 1997, σελ. κβ΄.

[17] Παρατηρήσαμε ότι ξενικές λέξεις δεν περιέχονται και στην «Επαναστατική Προκήρυξη», η οποία πιθανόν να γράφθηκε τις ημέρες πριν από την εκτύπωση, τον Οκτώβριο του 1797 και ίσως να αποτελεί το τελευταίο γραπτό  κείμενο του Ρήγα.

[18] Ο Λ. Βρανούσης έχει παρατηρήσει μια «προσπάθεια να αποφευχθούν ξενικές λέξεις» στην έκδοση της Βοσκοπούλας των Άλπεων του Ρήγα, συγκρίνοντας το κείμενο αυτής της έκδοσης με ένα χειρόγραφο του Ρήγα με ένα κείμενο χειρογράφου στα τέλη του 18ου αι., που αποτελεί «προγενέστερη μορφή» της έντυπης έκδοσης του Ρήγα. Βλ. Λ. Βρανούσης, «Ρήγας και Μαρμοντέλ, ό. π., σελ. 128.

[19] Βλ. Αδαμαντίου Κοραή, Αλληλογραφία, τόμ. δεύτερος 1799-1809, Αθήνα 1966, σελ. 242.

[20] Εύστοχα ο Λέανδρος Βρανούσης παρατηρεί ότι «… δεν ήξεραν περισσότερα γράμματα απ’ το Ρήγα όλοι εκείνοι οι πολυάριθμοι λόγιοι της εποχής του, καθώς και άλλων εποχών, που συνέθεταν μ΄ ευκολία  αρχαία ηρωοελεγεία, επιγράμματα και πινδαρικές ωδές. Στον ανώτερο κύκλο της τότε παιδείας γινόταν ειδική διδασκαλία και συστηματική εξάσκηση στο είδος αυτό…Από τέτοια σχολεία είχε περάσει και ο Ρήγας. Και, ασφαλώς, δεν υστερούσε απέναντι των συγχρόνων του ΄΄σπουδαίων΄΄, ούτε στη σύνταξη ΄΄επιδεικτικών΄΄ ή πανηγυρικών λόγων, ούτε στη σύνθεση ηρωοελεγείων κ’ επιγραμμάτων σε αρχαίους στίχους, γλώσσα και μέτρα». Βλ. Λ. Βρανούσης, Ρήγας, Αθήνα [1954], σελ. 297.

[21] Νέος Ανάχαρσις, Βιέννη 1797, τέταρτος τόμος, σελ. 163.

[22] Βλ. Γ. Λαδά-Α. Χατζηδήμου, Ελληνική Βιβλιογραφία των ετών 1796-1799, Αθήνα 1973, αρ. 3, σελ. 1-4.

[23] Λ. Βρανούση, «Αγνωστα νεανικά χειρόγταφα του Ρήγα», Υπέρεια τόμ. 2, Πρακτικά Β΄ Συνεδρίου ΄΄Φεραί-Βελεστίνο-Ρήγας΄΄, (Βελεστίνο 1992), Αθήνα 1994, σελ. 563-576.

[24] Το άρθρος 22 των Διακαίων του Ανθρώπου γράφει: «Ολοι, χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς. Εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα. Η δε ελληνική (=αρχαία) να είναι απαραίτητος». Βλ. Ρήγα Βελεστινλή,  Τα Επαναστατικά. (Επαναστατική Προκήρυξη, Δίκαια του Ανθρώπου, Το Σύνταγμα, Θούριος, Υμνος Πατριωτικός), έκδ. Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης Φερών-Βελεστίνου-Ρήγα, επιμ. Δημ. Καραμπερόπουλου, Αθήνα 1994, σελ. 27.

[25] Τα δημοσιεύματα αυτά είναι από ιστορικούς του θεάτρου. Βλ.  Δημ. Σπάθη, «Τα Ολύμπια», στο Πιέτρο Μεταστάσιο Τα Ολύμπια σε μετάφραση Ρήγα Βελεστινλή, έκδοση Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών σε συμπαραγωγή με το Αμφι- Θέατρο Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, 25-28 Ιουνίου 1998, σελ. 45-52. Βάλτερ Πούχνερ, «Εισαγωγή» στο Ρήγα Βελεστινλή Τα Ολύμπια. Μετάφραση του λιμπρέτου του Μιέτρο Μεταστασίου Βιέννη 1797, Θεατρική Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 2000, σελ. 9-98 και ιδιαίτερα στις σελ. 57, 59, 60.

[26] Αιμ. Λεγράνδ, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, 1891, επανέκδοση 1996, σελ. 65.

[27] Βλ. Αδαμαντίου Κοραή, Αλληλογταφία, τόμ. Δεύτερος 1799-1809, Μορφωτικό Ιδρυμα Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα  1966, σελ. 242.

[28] Βλ. Βάλτερ Πούχνερ, «Εισαγωγή», στο  Ρήγα Βελεστινλή, Τα Ολύμπια…, ό. π., , σελ. 57.

[29] Βλ. τις σχετικές λέξεις στο έργο του Ρήγα Βελεστινλή, Τα Ολύμπια, Βιέννη 1797, Προλεγόμενα σελ. 3 και 5 και στο κείμενο σελ. 28, 95, 97 και 101 αντίστοιχα.

[30] Βλ. Ρήγα Βελεστινλή, Νέος Ανάχαρσις, Βιέννη 1797, τόμ. Τέταρτος, σελ. 229, 247, 250, 262, 309, 311, 315 αντίστοιχα.

[31] «Πεποιημένη η λέξις» γράφει, μάλλον ο Ρήγας, σε υποσημείωση για τη λέξη «παπλάκισμα» στον Πρώτο ναύτη του Αντωνίου Κορωνιού, σελ. 221.

πηγή