Ερμώνασσα: Βρέθηκε η αρχαία ελληνική πόλη στην Ρωσία

Γράφει ο
Γιώργος Λεκάκης

Στα βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου, υπάρχει η ιστορική όσο και στρατηγική χερσόνησος της Κριμαίας. Οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμαζαν Ταυρική Χερσόνησο ή Χερσόνησο των Ταύρων και την χώρα Ταυρίδα. Αυτή η σημαντική γεωπολιτική της θέση, την οποία είχαν από πολύ ενωρίς εκτιμήσει οι αρχαίοι Έλληνες, κατέστησε την χερσόνησο κέντρο αποικιακής δραστηριότητος όλων των Ελλήνων. Σ’ αυτήν ιδρύθηκαν πολλές ελληνικές πόλεις: Η Συμφερόπολις (κοντά στο σημερινό Ζολοτόι), το Νυμφαίον (κοντά στο σημερινό Κεκουβάτσκ) και η Ερμώνασσα (πλησίον της σημερινής ρωσικής πόλεως Τμουταρακάν και της Μετρίγκα / Ματρίγα, στα Ν. του κόλπου του Ταμάν). Στην Αζοφική Θάλασσα (που οι αρχαίοι την έλεγαν Μαιώτιδα Λίμνη) ιδρύθηκε η Ταναΐς (στο Ροστώφ), η Τυριτάκη, το Μυρμήκιον, η Κερκίνη, η Φαναγορεία (αποικία Τηίων), οι Κήποι, η Γοργιππία, κ.ά. 

Προσφάτως, λοιπόν, εντοπίσθηκαν τα ίχνη της αρχαίας ελληνικής Ερμώνασσας ή Ερμώνειας, που ήταν πόλη, λιμάνι και νησί - αποικία περίπου του 6ου αι. π.Χ., εκεί που οι Έλληνες αργότερα δημιούργησαν το Βασίλειο του Βοσπόρου, στην σημερινή...
περιοχή του Κρασνοντάρ. 

Η Ερμώνασσα ήταν μία από τις σημαντικότερες ελληνικές αποικίες στην χερσόνησο του Ταμάν. Η χερσόνησος αυτή – Κοροκονδάμας / Κοροκονδάμης (νυν «του Ταμάν»), στην περιοχή που οι αρχαίοι Έλληνες γεωγράφοι έλεγαν (Ασιατική) Σαρματία - ευρίσκεται στην Α. παραλία στην ασιατική πλευρά του Κιμμερείου Βοσπόρου, προς Ν. της Φαναγορείας. Στα Β. ορίζεται από την Μαιώτιδα (Θάλασσα του Αζώφ), Ν. από την Μαύρη Θάλασσα, και Δ. από τα Στενά του Κερτς! Μια σημαντικότατη θέση, λοιπόν, αφού ελέγχει το πέρασμα από την Μαύρη Θάλασσα προς την Μαιώτιδα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το εμπόριο… 

Ταμάν και Κριμαία είχαν τις βορειότερες ελληνικές αποικίες, απ’ αυτές που είχαν διάρκεια… 

Η Ερμώνασσα ήταν η μοναδική αιολική αποικία της Β. Μαύρης Θάλασσας! Κτίσμα Μυτιληναίων και Μιλησίων μαζί. Μάλιστα, οι πρωτοικιστές της Μυτιληνιοί της έδωσαν το όνομα, της γυναικός του επί κεφαλής τους, Σημάνδρου του Μυτιληναίου. Για να την ξεχωρίσουν από την ομώνυμή της πόλη του Νοτίου Πόντου, οι ιστορικοί την είπαν Ερμώνασσα του Βοσπόρου, σε αντιδιαστολή με την νότια Ερμώνασσα του Πόντου.

Στην πόλη – με την ωραία αρχιτεκτονική - λατρευόταν η θεά της γεωργίας Δήμητρα. 

Και ήταν λογικό, αφού η πόλη είναι κτισμένη εν μέσω εύφορης γης, που επέτρεψε την τεράστια ανάπτυξη της γεωργίας. Η πόλη είχε μακροχρόνια παράδοση στην οινοπαραγωγή. Δύο οινοποιεία (του 3ου αι. μ.Χ.) ανασκάφηκαν στα περίχωρά της. 

Την λατρεία της Δήμητρος την γνωρίζαμε από γραπτές πηγές, αλλά ευρέθησαν και κατάλοιπα ναού της, που ήταν, ίσως, τμήμα συμπλέγματος ιερών, υπέρ του θεού Απόλλωνος (ευρέθη και επιγραφή με τ’ όνομά του). Βάσει πολλών επιγραφών (βλ. σχ. «C. Inscr. Regni Bosporani», 1.037-1.039, 1.044 κ.ά.) αποδεικνύεται πως στην ευρύτερη περιοχή ήταν καθιερωμένες οι λατρείες του Ιατρού Απόλλωνος και του Δελφινίου Απόλλωνος (βλ. σχ. Finogenova στο “Hermonassa”). Η λατρεία του Απόλλωνος και της αδελφής του, Αρτέμιδος, ήταν τεράστια στην περιοχή αυτή. Στην Ερμώνασσα λατρευόταν επίσης και η κόρη της, Δήμητρος, Περσεφόνη. 

Τον 3ο αι. π.Χ. συγκατοίκησαν σε αυτήν και Ίωνες εκ της Φαναγορείας. Τότε έγινε η σύνδεση όλων των ιωνικών πόλεων του Κιμμερείου Βοσπόρου, με κέντρο το ιερόν της Αφροδίτης στο Παντικάπαιον. 

Η Ερμώνασσα του Βοσπόρου έζησε μια μεγάλη οικονομική ανάπτυξη. Ανέπτυξε εμπορική δραστηριότητα, τόσο με την ενδοχώρα (της νυν Ρωσίας), όσο και με περιοχές του Αιγαίου και της ευρύτερης Μεσογείου. Ευρήματα (6ου-5ου αι. π.Χ.), όπως πλήθος κορινθιακής κεραμικής, αμφορείς κρασιού από την Χίο, πιστοποιούν του παραπάνω λόγου το αληθές. Οι επαφές και οι εμπορικές σχέσεις της Ερμώνασσας με τις Κυκλάδες και το Β. Αιγαίο ισχυροποιούνται από τον 5ο αι. π.Χ. 

Η πόλη και το λιμάνι της Ερμωνάσσης συνέχιζαν να ακμάζουν έως και τα βυζαντινά χρόνια. Μάλιστα το γυναικείο όνομα Ερμώνασσα εξακολουθούμε να το βρίσκουμε στο Βυζάντιο. Αναφέρεται με αυτό μια διάσημη μιμάς-ορχηστρίς της βυζαντινής εποχής… 

Η ακμή της πόλεως σταματά όταν ήλθαν οι… Ούννοι και οι Γότθοι! Σαν να μην έφθαναν αυτοί, τον 13ο αι. εγκαθίστανται στην περιοχή τουρκικά και μογγολικά φύλα. Έτσι, έως και τον 17ο αι., η πόλη έπεσε διαδοχικώς σε βαρβαρικά χέρια (των Χαζάρων, των Τατάρων, των Γενουατών, των Ρώσων, των Κοζάκων…). Στην θέση περίπου της αρχαίας Ερμωνάσσης του Βοσπόρου οι Κοζάκοι έκτισαν το Ταμάν, έναν οικισμό της περιφερείας Τεμριούκ, της περιοχής του Κρασνοντάρ. Ένα λιμάνι στην ακτή του ομωνύμου κόλπου. Από τον 10ο έως τον 12ο αι. στην θέση του Ταμάν υπήρχε η πόλη Τμουταρακάν, πρωτεύουσα του ομωνύμου πριγκηπάτου. Ο συνοικισμός αυτός κατακτήθηκε διαδοχικώς από τους Γενοβέζους (τον 13ο αι.) και τους Τούρκους (τον 15ο αι.). Με την Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή επέρασε στην κυριαρχία της Ρωσίας. 

Οι Έλληνες (επαν)εμφανίζονται στην περιοχή τους στα μέσα του 19ου αι., περίπου, μετανάστες από τον Πόντο, την Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, το Ιώνιο και την Πελοπόννησο… Η πόλη στην μακραίωνη ιστορία της άλλαξε και διάφορα ονόματα (οι Χαζάροι λ.χ. την αποκαλούσαν Matluka και Tamatarkha, οι Γενοβέζοι την έλεγαν Matrega, οι Τούρκοι Ταμάν…). Μάλιστα, μέχρι πριν από μισό αιώνα κατοικείτο κανονικά και εν συνεχεία εγκαταλείφθηκε… 

Οι ανασκαφές σήμερα 

Σήμερα, το βόρειο τμήμα της πόλεως έχει, δυστυχώς, βυθισθεί, κυρίως λόγω γεωλογικών αλλαγών. Παρ’ όλα αυτά, οι αρχαιολόγοι εδήλωσαν εντυπωσιασμένοι από τον μεγάλο αριθμό των ευρημάτων, που ήλθαν στο φως στην τελευταία ανασκαφή, αλλά και από την καλή τους κατάσταση. Οι ανασκαφές συνεχίζονται με ιδιαιτέρα προσοχή. Σειρά έχει το αρχαίο οχυρό της πόλεως. Οι συνθήκες όμως δεν ευνοούν. Στην περιοχή υπάρχει έλλειψη τρεχούμενου νερού. Και το θερμόμετρο πολλάκις σημειώνει -25οC… 

Σ’ αυτά προσθέστε και την έλλειψη χρηματοδοτήσεως… Στην ανασκαφή συμμετέχουν εθελοντές (κυρίως φοιτητές Σχολών Αρχαιολογίας), οι οποίοι μάλιστα... συνδράμουν (δηλ. πληρώνουν) 13 ευρώ/ημέρα, ίνα λάβουν μέρος! Την ανασκαφή πραγματοποιεί η Αρχαιολογική Αποστολή του Ανατ. Βόσπορου. Επί κεφαλής ο Ν. Σουντάρεφ Ιγκόρεβιτς, ειδικός σε θέματα αρχαίου πολιτισμού της Μαύρης Θαλάσσης. 

Τις αρχαίες αυτές ελληνικές αποικίες στην χερσόνησο του Ταμάν επισκέφθηκε στις 10.8.2011 και ο πρωθυπουργός της Ρωσίας, Βλαντίμιρ Πούτιν, δείχνοντας εμπράκτως το ενδιαφέρον του για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό! Σαν ένα νεύμα προς την Ελλάδα, που οι κοιμισμένοι ταγοί μας δεν έπιασαν (και πάλι)…
 
      Με το όνομα αυτό (Ερμώνασσα), όπως προείπα, απαντάται και άλλη εμπορική πόλη στον Πόντο, 60 στάδια Δ. της Τραπεζούντος. Την ίδρυσε ο Έρμων, ο στρατηγός των Ιώνων, που την ονόμασε κιόλας. Ο βασιλεύς του Πόντου Φαρνάκης Α΄ την μετονόμασε Φαρνακία και αργότερα (ξανα)μετονομάσθηκε σε Άκανθο. Η αρχαία αυτή Ερμώνασσα ερημώθηκε, αλλά άγνωστο πότε. Σήμερα σώζονται ελάχιστα ερείπιά της. Στα μεσαιωνικά χρόνια αναπτύχθηκε πλησίον της η πολίχνη (τα) Πλάτανα, που συνετέλεσε στην τελεία ερήμωση της Ερμώνασσας.

ΠΗΓΕΣ: 

Ανώνυμος («Περίπλ. Ευξ. Πόντου», 47), Διονύσιος ο Περιηγητής, Σκύμνος ο Χίος («Περιήγ.» 886), Στράβων (ΧΙ,425), κ.ά.
Λεκάκης Γ. «Ήπειρος, η γωνιά που πέτρωσε στο 5...» έκδ. «Πολυμέσα Εκπαιδευτική Μηχανική», 1998. Του ιδίου «Ο ελληνισμός της Κριμαίας», με κείμενα και του Σ. Αγγελίδη, έκδ. «Ενδοχώρα», Αλεξανδρούπολις, 2006. Του ιδίου «Η άγνωστη Μικρά Ασία» εκδ. «Κάδμος», 2008. Του ιδίου «Ο αρχαίος Πόντος – Πληροφορίες για τον αρχαίο Εύξεινο Πόντο με βάση τον περίπλου του Αρριανού, τον 2ο αι. μ.Χ.», σχόλια στο αρχαίο κείμενο από τον Γ. Λεκάκη (υπό έκδοσιν, αποσπάσματα δημοσιεύθηκαν στην εφημ. «Ελληνική Γνώμη» του Ντύσσελντορφ). Του ιδίου «Κωνσταντινούπολη και Αγ. Πετρούπολη» (υπό έκδοσιν).
Μπενάρδου Αγ. «Οικισμοί στη χερσόνησο του Ταμάν», 2008, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Εύξεινος Πόντος.
Νάνου Χρ. εφημ. «ΑΓΓΕΛΙΟΦΟΡΟΣ», 20.05.2011.
Finogenova S. I..“Hermonassa”, στο Γραμμένος D.V.–Πετρόπουλος E.K. (επιμ.) «Ancient Greek Colonies in the Black Sea», σελ. 1.021, τ. 1, Οξφόρδη, 2007.
Και:
«Corpus Inscriptionum Regni Bosporani», εκδ. Μόσχα–Λένινγκραντ, 1965.
Πρακτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ, 11/08/2011. 

(*) Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στην εφημ. «Χρόνος» Κομοτηνής,