ΔΥΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΙΣΛΑΜ > ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΑΞΙΩΝ

του Ευστάθιου Κουτσουράκη*

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια σημαντική άνοδος του Ισλαμισμού στην Τουρκία. Κατά την διάρκεια της μονοκομματικής περιόδου (1923-1950), το κεμαλικό κατεστημένο δεν έδειχνε καμία ανοχή στους ισλαμιστές . Μετά το 1950, οι αντι-ισλαμικοί περιορισμοί, που επέβαλε το τουρκικού κράτος μειώθηκαν, και σε συνδυασμό με τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις των δεκαετιών του 1970 και του 1980, δημιούργησαν τις κατάλληλες προϋποθέσεις για την εμφάνιση του ισλαμισμού στην πολιτική ζωή της χώρας.

Στα μέσα της δεκαετίας του 90, το Ισλαμικό κόμμα της Ευημερίας, κατάφερε να συμμετάσχει σε μία κυβέρνηση συνασπισμού η οποία όμως κατέρρευσε λόγο της επέμβασης του Στρατού το 1997. Ακολούθως το Συνταγματικό Δικαστήριο προχώρησε στην διάλυση του κόμματος της Ευημερίας, όπως και του διαδόχου πολιτικού σχηματισμού, του κόμματος δηλαδή της Αρετής, με την δικαιολογία ότι αποτελούν απειλή για τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους.

Ο Recep Tayyip Erdogan που ήταν μέλος των προηγούμενων πολιτικών σχηματισμών ίδρυσε...
το AKP και κέρδισε τις εκλογές του 2002 με ποσοστό 34%. Κατάφερε να σχηματίσει μια σταθερή κυβέρνηση και το καλοκαίρι του 2007, πέτυχε μια εντυπωσιακή εκλογική νίκη που του έδωσε την δυνατότητα να εκλέξει νέο Πρόεδρο ισλαμικών καταβολών, παρά τις έντονες αντιδράσεις του στρατού. Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ ενδέχεται να έχει αρνητικές επιπτώσεις στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρώπη για δύο κυρίως λόγους. Πρώτον προωθεί μια πολιτική ιδεολογία η οποία δεν είναι βέβαιο πως είναι συμβατή με την ευρωπαϊκή πολιτική κουλτούρα και δεύτερον υπάρχουν αρκετές αμφιβολίες για το κατά πόσο η πολιτική ηγεσία του κόμματος είναι διατεθειμένη να προβεί σε όλες τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις ώστε να εντάξει την χώρα στην ευρωπαϊκή οικογένεια ως πλήρες μέλος.

Το AKP είναι ένα ισλαμικό κόμμα με συγκεκριμένη ιδεολογική ταυτότητα η οποία, όπως είναι φυσικό, επηρεάζει τόσο τον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας όσο και τις αξίες που αυτό θέλει να καλλιεργήσει στο εσωτερικό της κοινωνίας. Πολλοί αναλυτές πιστεύουν πως τα τελευταία χρόνια η πρόοδος που έχουν πετύχει οι ισλαμιστές στην Τουρκία έχει διογκώσει την επιρροή του ισλαμισμού στους κόλπους της τουρκικής κοινωνίας . Ένα βασικό στοιχεία της ιδεολογίας του AKP είναι η αναφορά στον ισλαμισμό.

Παρά το γεγονός πως το AKP δεν είναι ένα ακραίο ισλαμικό κόμμα  προσπαθεί να συνδυάσει τις θρησκευτικές αξίες με την πολιτική. Έχει υποστηρίξει την εφαρμογή συγκεκριμένων κοινωνικό-θρησκευτικών πολιτικών που διευκολύνουν τόσο την έκφραση όσο και την διάδοση των ισλαμικών τάσεων . Προχώρησε στην άρση της απαγόρευσης της μαντίλας στις κρατικές υπηρεσίες και τα πανεπιστήμια κάνοντάς τα προσβάσιμα για εργασία και φοίτηση από της μουσουλμάνες που είχαν υιοθετήσει έναν πιο παραδοσιακό τρόπο ζωής. Αναβάθμισε τα θρησκευτικά διδασκαλεία (imam-hatip) εντάσσοντας τα στο ευρύτερο ακαδημαϊκό σύστημα. Επίσης διευκόλυνε την ανάπτυξη του ισλαμικού τραπεζικού συστήματος .

Η καλλιέργεια της οθωμανικής αυτοκρατορικής παράδοσης αποτελεί το άλλο βασικό στοιχείο της ιδεολογίας του AKP. Ο νεο-οθομανισμός όπως (χαρακτηρίζεται η τάση αυτή) αποτελεί μια συνειδητή προσπάθεια σύνδεσης της χώρας με το προ-κεμαλικό της παρελθόν ερχόμενος σε ευθεία αντίθεση με τους κεμαλιστές. Οι οπαδοί του νέο-οθομανισμού υποστηρίζουν πως οι υπερασπιστές της κεμαλικής παράδοσης έχουν συνειδητά προσπαθήσει να αποκόψουν τους Τούρκους από το οθωμανικό τους παρελθόν. Κατηγορούν την πολιτική ελίτ της νεοσύστατης Τουρκικής Δημοκρατίας διότι προέβη σε κατάργηση της πολιτικής ταυτότητας και των θεσμών που ήταν σε αντίθεση με την Δύση. Προσπάθησε να δημιουργήσει μια νέα πολιτική κουλτούρα διαχεόμενη από το κέντρο προς την περιφέρεια η οποία ήρθε σε ρήξη με την πολιτική ταυτότητα και την ιστορική συνέχεια της κοινωνίας.

Μετά την λήξη του Ψυχρού πολέμου βλέπουμε την επανεμφάνιση της ισλαμικής ταυτότητας γεγονός που αποδεικνύει την ύπαρξη της ιστορικής συνείδησης η οποία τελούσε εν υπνώσει λόγο του κεμαλισμού. Το AKP σε μια προσπάθεια να ενισχύσει την τάση αυτή, προβάλει όλα τα στοιχεία που σε συμβολικό επίπεδο τονίζουν την ιστορική συνέχεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας και της σύγχρονης Τουρκίας. Η άνοδος του ισλαμισμού-νεοοθμανισμού καλλιεργεί μια πολιτική κουλτούρα που δεν διευκολύνει τις προσπάθειες ολοκλήρωσης με την ΕΕ.

Οι δυο παραπάνω τάσεις διαμορφώνουν μια στάση ζωής και μια αίσθηση “του ανοίκειν” που δεν είναι συμβατή με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Όπως μας τονίζει ένας σύγχρονος τούρκος ισλαμιστής διανοούμενος “o ισλαμισμός δεν είναι απλός ένα σύστημα προσωπικών αντιλήψεων και κώδικας συμπεριφοράς αλλά δίνει και μια αίσθηση του ανοίκειν, μια προσωπική σύνδεση” . Καθώς η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην συναίνεση των ευρωπαϊκών λαών να συμμετάσχουν σε μια ένωση κρατών που μοιράζονται έναν κοινό ευρωπαϊκό πολιτισμό, η άνοδος των ισλαμικών τάσεων δεν μπορεί να συμβάλει στην ταύτιση των τούρκων με μια φιλελεύθερη χριστιανική Ευρώπη. Ταυτόχρονα η καλλιέργεια του νέο-οθομανισμού που έρχεται σε αντίθεση με την κεμαλική αντίληψη της Τουρκίας ως κομμάτι του Δυτικού κόσμου. Οι όποιες μεταρρυθμίσεις έχουν γίνει από το ΑΚΡ δεν συνιστούν απόρριψη των παραπάνω επιχειρημάτων καθώς πρέπει να γίνουν αντιληπτές στα πλαίσια των ευαίσθητων ισορροπιών που υφίστανται στην τουρκική πολιτική σκακιέρα.

Η υποστήριξη της Τουρκικής υποψηφιότητας, από το AKP είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση του κόμματος εντός της τουρκικής πολιτικής αρένας. Κατ’ αρχάς βοηθάει στην προώθηση της εικόνας του κόμματος, ως ενός σύγχρονου πολιτικού σχηματισμού που επιδιώκει να εκσυγχρονίσει την χώρα και να την ενσωματώσει στην παγκόσμια οικονομία, αλιεύοντας έτσι ψήφους και από τους μετριοπαθείς ψηφοφόρους, ενώ συγχρόνως δεν το φέρνει σε αντίθεση με τις μεγάλες ομάδες συμφερόντων όπως η TUSAD που είναι υπέρ της ένταξης.

Το σημαντικότερο όμως είναι πως το AKP δεν θα μπορούσε να επιβιώσει σε μια χώρα που το κεμαλικό κατεστημένο έχει πολλάκις προβεί στην απαγόρευση κομμάτων που έχουν ισλαμικό προσανατολισμό, εάν δεν παρουσίαζε ένα φιλοευρωπαϊκό προφίλ. Οι κεμαλιστές που από την από την εγκαθίδρυση της Τουρκικής δημοκρατίας έβλεπαν αρνητικά οποιαδήποτε ισλαμικό κίνημα, αντιλαμβάνονται ως απειλή το AKP το οποίο κατηγορούν πως έχει κρυφή ισλαμική ατζέντα που θέτει σε κίνδυνο τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους . Έχουν δε πολλές φορές προσπαθήσει να το πολεμήσουν εκμεταλλευόμενοι την επιρροή που έχουν στο Συνταγματικό Δικαστήριο.

Το 2007 οι κεμαλιστές προσπάθησαν εκ νέου να πετύχουν την απαγόρευση του κόμματος αλλά ύστερα από τις έντονες αντιδράσεις της ΕΕ το Συνταγματικό Δικαστήριο δεν έκανε δεκτή την αίτηση του Γενικού Εισαγγελέα. Ορισμένοι ακραίοι κύκλοι είχαν φτάσει στον σχεδιασμό και την προετοιμασία πραξικοπήματος όπως αποδεικνύουν οι υποθέσεις Εργκένεγκον και Βαριοπούλα, που βρίσκονται πλέον στα χέρια της δικαιοσύνης, με την συμμετοχή μάλιστα υψηλόβαθμων ενενεργεία και απόστρατων αξιωματικών, ακαδημαϊκών, μεγαλοδημοσιογράφων και επιχειρηματιών.

Η ευρωπαϊκή πορεία της Τουρκίας αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο όπλο στα χέρια του AKP εναντίων των κεμαλικών καθώς επικαλούμενοι το αίτημα των ευρωπαίων για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις περιορίζουν τον θεσμικό ρόλο του στρατού και αλλάζουν τις διατάξεις που διευκολύνουν το κλείσιμο ενός πολιτικού κόμματος . Επίσης αύξησαν τις θρησκευτικές ελευθερίες κάτι που ήταν βασική επιδίωξη τους . Ωστόσο είναι μάλλον αμφίβολο το κατά πόσο ο Erdogan, εφόσον καταφέρει να κυριαρχήσει των αντιπάλων του, είναι πραγματικά διατεθειμένος, να προωθήσει των πραγματικό εξευρωπαϊσμό της Τουρκίας υιοθετώντας πλήρως το ευρωπαϊκό κεκτημένο φέρνοντάς την πιο κοντά στο δυτικό τρόπο ζωής.

Η άνοδος του ισλαμισμού και νέο-οθομανισμού, θέτουν υπό αμφισβήτηση μια κύρια παράμετρο της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής που είναι ο εξευρωπαϊσμός της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας. Όπως μας επισημαίνει ο Π. Καζάκος, οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις προς τα ευρωπαϊκά πρότυπα επηρεάζονται από τις πολιτισμικές παραμέτρους, καθώς συνεπάγεται ένα επαναπροσδιορισμό λειτουργιών, σχέσεων, ορίων, αξιών, πολιτιστικών γνωρισμάτων και ρυθμιστικών προτύπων.

Όμως οι αξίες της φιλελεύθερης δυτικής δημοκρατίας αποτελούν ξένα στοιχεία στην ιδεολογία του πολιτικού Ισλάμ. Όπως όμως τονίζει ο Ι.Θ. Μάζης, οι εκφραστές του Νέο-οθομανισμού όπως ο Νταβούτογλου, έχουν κρατήσει μια αρνητική στάση στην προσπάθεια υιοθέτησης δυτικών προτύπων από την Τουρκία. Η αντίθεση αυτή φαίνεται από ισχυρισμούς του τύπου «η διαδικασία εκκοσμικεύσεως μπορεί να θεωρηθεί μια άμεση απειλή στην αυτοσυντήρηση των μη δυτικών κοινωνιών». Η δήλωση που είχε κάνει ο Erdogan, κατά την διάρκεια της θητείας του ως δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης πως: “H δημοκρατία είναι ένα όχημα το οποίο το χρησιμοποιείς μέχρι να φτάσεις στον προορισμό σου και ύστερα το εγκαταλείπεις” , δημιουργεί έντονες αμφιβολίες για τις πραγματικές προθέσεις του AKP.

Ωστόσο η άνοδος του ισλαμισμού δεν επηρεάζει μόνο την εσωτερική πολιτική κουλτούρα αλλά και την εξωτερική πολιτική της χώρας.

* Πολιτικός επιστήμων, διεθνολόγος, συνεργάτης ΕΛ.Κ.Ε.Δ.Α.