Η ενεργειακή ασφάλεια στη μεσογειακή περιοχή

 γράφει ο Δρ. Ιωάννης Παρίσης 

(Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος Ιουνίου 2013 του περιοδικού ΑΜΥΝΑ & ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. τα αναφερόμενα στοιχεία προέρχονται κυρίως από το βιβλίο μου: Η ΚΑΘ’ ΗΜΑΣ ΘΑΛΑΣΣΑ – Γεωστρατηγική Ανάλυση της Μεσογείου, Εκδόσεις Λιβάνη, 2013).

Κατά τα τελευταία χρόνια, η ενεργειακή ασφάλεια έχει μετατραπεί σε ένα σημαντικό θέμα της διαμάχης στο χώρο της διεθνούς ασφάλειας. Αυτό οφείλεται σε διαφόρους λόγους, όπως η αυξανόμενη εξάρτηση της Ευρώπης από το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, οι αυξημένες ενεργειακές ανάγκες αναδυόμενων δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ινδία, η εξάντληση των ορυκτών καυσίμων που αναμένεται να προκύψει μετά τα μέσα αυτού του αιώνα, η ένταση των προβλημάτων που δημιουργεί η κλιματική αλλαγή και ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον πολλών χωρών για τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας.

Πρόσθετοι παράγοντες περιλαμβάνουν ένοπλες απειλές κατά του ενεργειακού εφοδιασμού, μέσω τρομοκρατικών επιθέσεων ή πειρατείας, καθώς και πολιτική αστάθεια σε πολλές χώρες παραγωγής ενέργειας – συμπεριλαμβανομένων των προσπαθειών μερικών από τις χώρες αυτές να χρησιμοποιήσουν τον ενεργειακό εφοδιασμό ως πολιτικό όπλο. Όλες αυτές οι εξελίξεις εστιάζουν προς την ίδια διεύθυνση: ότι η εξασφάλιση της παροχής ενέργειας μπορεί να μην είναι μια καθαρά στρατιωτική πρόκληση, αλλά έχει σαφώς μια

διάσταση ασφάλειας.

Η ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης

Οι διαγραφόμενες προοπτικές ως προς τις δυνατότητες απρόσκοπτου εφοδιασμού των οικονομιών με ενέργεια, βραχυπρόθεσμα και σε βάθος χρόνου, φέρνει αυτομάτως στο προσκήνιο το θέμα της ενεργειακής ασφάλειας και μάλιστα κατά τρόπο δραματικό, τοσούτω μάλλον καθόσον οι περισσότερες από τις παραγωγούς χώρες –στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική– βρίσκονται σε κατάσταση χρόνιας αστάθειας. Τόσο η πολιτική κατάσταση στις περιοχές αυτές όσο και το γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα, οι τιμές του αργού πετρελαίου υπερτριπλασιάστηκαν, έφεραν το θέμα της ενεργειακής ασφάλειας σε κυρίαρχη προτεραιότητα στην ατζέντα της ενεργειακής πολιτικής όλων των χωρών. Όλοι συμφωνούν ότι αυτό εκφράζεται με το τρίπτυχο των τριών “E”, ήτοι: “Energy security – Economic growth – Environmental protection”. Οι τρεις αυτοί πυλώνες συνδέονται άμεσα με την εθνική ισχύ και την εθνική ασφάλεια, ενώ κατά κύριο λόγο αφορούν στην εξασφάλιση του απρόσκοπτου εφοδιασμού της οικονομίας με ενέργεια.

Η ενεργειακή ασφάλεια έχει οριστεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, αλλά ουσιαστικά υφίσταται όταν η παροχή ενέργειας είναι αρκετά μεγάλη και αξιόπιστη ώστε να υποστηρίζει τις κοινωνικές, οικονομικές και στρατιωτικές δραστηριότητες. Ειδικώς στο πλαίσιο της μεσογειακής περιοχής, η ενεργειακή ασφάλεια έχει δύο κύριες πτυχές:

• Πρώτον, την παροχή επαρκών υπηρεσιών ενέργειας στις χώρες της Νότιας και της Ανατολικής Μεσογείου, όπου η υψηλότερη κατά κεφαλήν κατανάλωση ενέργειας αναμένεται να ενισχύσει την ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα.
• Δεύτερον, τη σημασία της Μεσογείου για τη μεταφορά ενέργειας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Οι δύο αυτές πτυχές έχουν σχέση με το κατά πόσο η βελτίωση της σταθερότητας στην περιοχή της Μεσογείου θα επιτρέψει στην Ευρωπαϊκή Ένωση να διασφαλίσει καλύτερα τις ενεργειακές ροές μέσω της περιοχής αυτής.

Με τον όρο ενεργειακή εξάρτηση αναφερόμαστε στο ποσοστό της ενέργειας που μια χώρα –ή εν προκειμένω η Ευρωπαϊκή Ένωση– δεν μπορεί να το προμηθευτεί από δικούς της πόρους, αλλά είναι υποχρεωμένη να το προμηθεύεται από άλλες χώρες. Το 2000, στην Ευρώπη των 15, το ποσοστό ενεργειακής εξάρτησης έφτασε κατά μέσο όρο το 49,4%, περίπου 2% υψηλότερο από εκείνο του 1990. Μόνο δύο χώρες, η Δανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, παρουσίασαν πλεόνασμα ενέργειας, ενώ 6 κράτη-μέλη είχαν ποσοστό εξάρτησης πάνω από 75%, όπως αναφέρεται στο έγγραφο Commission Green Paper of 29 November 2000 Towards a European strategy for the security of energy supply, COM(2000) 769 final. Στο έγγραφο αυτό γίνεται αναφορά στη σταθερά αυξανόμενη εξωτερική ενεργειακή εξάρτηση της ΕΕ, ενώ συνεξετάζονται τα θέματα της ανάπτυξης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και της αλλαγής του κλίματος. Ειδικότερα σημειώνεται ότι:

• Η ΕΕ εξασφαλίζει το 50% των ενεργειακών αναγκών της με εισαγωγές και, αν δεν αναληφθούν δράσεις, αυτό θα φτάσει στο 70% μέχρι το 2020 ή το 2030. Αυτή η εξωτερική εξάρτηση μπορεί να προκαλέσει επικίνδυνες καταστάσεις στους τομείς της οικονομίας, της κοινωνίας, της οικολογίας.

• Οι εισαγωγές ενέργειας συνιστούν το 6% των συνολικών εισαγωγών της Ένωσης. Αν μάλιστα εξετάσουμε το θέμα υπό τη γεωπολιτική του διάσταση, θα διαπιστώσουμε ότι το 45% των εισαγωγών πετρελαίου προέρχονται από τη Μέση Ανατολή, ενώ το 40% των εισαγωγών φυσικού αερίου από τη Ρωσία.

• Η ΕΕ δεν διαθέτει ακόμη όλα τα απαραίτητα μέσα ώστε να μεταβάλει τη διεθνή αγορά. Αυτή η αδυναμία έγινε έντονα αντιληπτή εξαιτίας της απότομης ανόδου των τιμών πετρελαίου στις αρχές της δεκαετίας του 2000.

Η Ευρώπη αντιμετωπίζει ολοένα και μεγαλύτερη εξάρτηση από τις εισαγωγές ενέργειας, εξαιτίας της αύξησης της κατανάλωσης, τόσο για τη βιομηχανία και τις επιχειρήσεις κοινής ωφελείας όσο και για τις καθημερινές ανάγκες των πολιτών της. Αυτό συνδέεται επίσης με τον κλάδο παραγωγής της ηλεκτρικής ενέργειας. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της ηλεκτρικής ενέργειας στην ΕΕ παράγεται με τη χρήση άνθρακα και πυρηνικής ενέργειας, που όμως πρόκειται για δύο μορφές ενέργειας που αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερα προβλήματα: αυστηρότερες περιβαλλοντικές απαιτήσεις στην περίπτωση του άνθρακα και μη αποδοχή της πυρηνικής ενέργειας από τις κοινωνίες.

Οι επιδιώξεις της ΕΕ για την αντιμετώπιση των θεμάτων της ενέργειας και την ανάπτυξη των ΑΠΕ διατυπώθηκαν στην Πράσινη Βίβλο που εκδόθηκε τον Μάιο του 2006, για μια Στρατηγική για την Ενέργεια. Ειδικώς για τις ΑΠΕ, η στρατηγική αυτή πρότεινε τη σύνταξη από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενός «Οδικού Χάρτη» ο οποίος εκδόθηκε τον Ιανουάριο του 2007 και θέτει ως στόχο την παραγωγή του 20% της ενέργειας που καταναλώνει η ΕΕ από ανανεώσιμες πηγές μέχρι το 2020. Μεταξύ των άλλων προβλέπει την ανάληψη δράσεων από τα κράτη-μέλη για την επίτευξη των στόχων που τίθενται. Τα διάφορα σχέδια δράσης κατευθύνονται προς τρεις τομείς παραγωγής ενέργειας μέσω των ΑΠΕ: ηλεκτρισμό, βιοκαύσιμα και θέρμανση – ψύξη.

Η πηγές και η διακίνηση της ενέργειας

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα έγιναν σημαντικές ανακαλύψεις πετρελαίου και φυσικού αερίου στην περιοχή της νότιας ακτής της Μεσογείου. Σήμερα, στη μεσογειακή περιοχή υπάρχουν πέντε αγωγοί, οι οποίοι διασχίζουν υποθαλασσίως τη Μεσόγειο και μεταφέρουν φυσικό αέριο από την Αλγερία και τη Λιβύη προς την Ισπανία και την Ιταλία και μέσω αυτών σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Ένας ακόμη αγωγός που ενδιαφέρει την Ευρώπη είναι εκείνος που θα μεταφέρει αέριο από τη Νιγηρία στις ακτές της Αλγερίας, στη Μεσόγειο.

Εκτός από τους ενεργειακούς πόρους που προέρχονται από τη Βόρεια και την Υποσαχάρια Αφρική, η μεσογειακή λεκάνη αποτελεί την περιοχή διακίνησης ενεργειακών πρώτων υλών από τη Μέση Ανατολή και την περιοχή της Κασπίας, προς τη Δυτική Ευρώπη και την Αμερική. Στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου καταλήγουν αρκετοί και σημαντικοί αγωγοί, για την εν συνεχεία μεταφορά της ενέργειας με πλοία. Κάποιοι άλλοι βρίσκονται στο στάδιο της κατασκευής ή της μελέτης.

Ανατολικά της μεσογειακής ακτής βρίσκεται η περιοχή με τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου παγκοσμίως. Με κέντρο τον Περσικό, όπου «συναντώνται» η Αραβική Χερσόνησος, το Ιράκ και το Ιράν, η περιοχή αυτή εκτείνεται από τον Καύκασο και την Κασπία στο Βορρά μέχρι το Ομάν στο Νότο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το εθνοτικό και θρησκευτικό «μωσαϊκό» που εμφανίζει η περιοχή αυτή, παρέχει την πιο απλή εξήγηση για το τι κρύβεται πίσω από τις ατέλειωτες αναταραχές στη Μέση Ανατολή.

Το μεγαλύτερο μέρος των αποθεμάτων πετρελαίου της Μέσης Ανατολής βρίσκεται εντός και πέριξ του Κόλπου, περιοχή η οποία κατά πλειονότητα κατοικείται από Σιίτες αλλά ελέγχεται –τουλάχιστον από την πλευρά της Αραβικής Χερσονήσου– από Σουνίτες. Από την άλλη, οι Ηνωμένες Πολιτείες με τον 5ο Στόλο έχουν μια σταθερή παρουσία στον Περσικό Κόλπο.  Το ενδεχόμενο επιβολής ενός ισλαμικού καθεστώτος από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Ιορδανία και επίσης στη Συρία, όπως συνέβη στην Αίγυπτο, υποστηριζόμενο (ενδεχομένως) από το Κατάρ, το οποίο ήδη κινείται προς την κατεύθυνση αυτή, θα μετέβαλλε πλήρως τη γεωπολιτική της παγκόσμιας αγοράς φυσικού αερίου, προς όφελος του Κατάρ και εις βάρος της Ρωσίας, της Συρίας, του Ιράν και του Ιράκ, ενώ θα ήταν αρνητικές οι επιπτώσεις και στα ενεργειακά συμφέροντα της Κίνας.

Παραγωγοί και καταναλωτές

Η διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού, τόσο όσον αφορά τις πηγές προμήθειας όσο και τις οδούς διαμετακόμισης, βρίσκεται στο επίκεντρο της ενεργειακής στρατηγικής των καταναλωτών, δεδομένου ότι εξασφαλίζει την ασφάλεια του εφοδιασμού, την ανθεκτικότητα έναντι αναταραχών, ανατροπών, κρίσεων, συγκρούσεων και ασκεί πίεση στις τιμές μέσω της διευκόλυνσης της ανταγωνιστικότητας στις αγορές ενέργειας. Με αυτή την έννοια, η πολλαπλότητα των ενεργειακών προμηθειών είναι η καλύτερη συνταγή για ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού των χωρών-καταναλωτών.

Από την άποψη των παραγωγών, η ενεργειακή ασφάλεια κατέχει μια παρόμοια θέση, αλλά στο αντίθετο άκρο του φάσματος. Ως η μεγαλύτερη πηγή εισοδήματος για τις περισσότερες από τις χώρες-παραγωγούς υδρογονανθράκων, η ενεργειακή ασφάλεια απαιτεί συνεχείς πωλήσεις των ενεργειακών πόρων τους στις υψηλότερες δυνατές τιμές. Διαφοροποιήσεις στις εξαγωγές ενέργειας θα στερούσαν από τις κυβερνήσεις των χωρών αυτών σημαντικό εθνικό εισόδημα και θα προκαλούσαν αποσταθεροποίηση της οικονομίας τους.

Με βάση τα δεδομένα αυτά, ο όρος «ενεργειακή ασφάλεια» συναρτάται στενά με την ανάγκη θωράκισης της οικονομίας από τις επιπτώσεις που θα μπορούσε να προκαλέσει μια αιφνίδια διακοπή του εφοδιασμού της με ενέργεια, καθώς επίσης και μια μεγάλη αύξηση των τιμών των ενεργειακών πόρων. Ωστόσο, ο πραγματικός κίνδυνος έγκειται στο γεγονός ότι οι πόλεμοι, η τρομοκρατία, τα ατυχήματα, οι φυσικές καταστροφές και σε αρκετές περιπτώσεις οι άστοχες πολιτικές αποφάσεις μπορεί να δημιουργήσουν μεγάλα προβλήματα στην προσφορά της ενέργειας παγκοσμίως και να εκτοξεύσουν τις τιμές στα ύψη.

Φυσική ασφάλεια: η άλλη όψη της ενεργειακής ασφάλειας

Η κατάσταση ανασφάλειας που υφίσταται σε κάποιες περιοχές από τις οποίες διέρχονται ή καταλήγουν αγωγοί, δημιουργεί ανησυχίες στις κυβερνήσεις των ενδιαφερόμενων χωρών. Τέτοια είναι, για παράδειγμα, η κατάσταση στα εδάφη της Τουρκίας, εξαιτίας της δράσης των Κούρδων ανταρτών, γεγονός που δημιουργεί ανησυχία στην Άγκυρα και στη Βαγδάτη και φυσικά στην Ουάσινγκτον και στις Βρυξέλλες. Επίσης, στις κυβερνήσεις του Αζερμπαϊτζάν και της Γεωργίας, σημαντικό μέρος της ενέργειας των οποίων διέρχεται μέσω της Τουρκίας. Ανάλογες είναι οι ανησυχίες και στην περιοχή της Βόρειας Αφρικής –ειδικώς στα νότια τμήματα της Αλγερίας και της Λιβύης–, εξαιτίας της δράσης των ισλαμιστικών τρομοκρατικών ομάδων, κυρίως εκείνων που ανήκουν στην Αλ-Κάιντα του Ισλαμικού Μαγκρέμπ (Al-Qaeda in the Islamic Maghreb).

Έτσι, η ενεργειακή ασφάλεια έχει επίσης και την έννοια της φυσικής ασφάλειας, της εξασφάλισης δηλαδή των υποδομών, των εγκαταστάσεων, των αγωγών και της μεταφοράς της ενέργειας από επιθέσεις και δολιοφθορές, με τη χρήση ακόμη και στρατιωτικής ισχύος. Πέραν των προσπαθειών κάθε χώρας σε εθνικό επίπεδο, φαίνεται ότι το θέμα απασχολεί ιδιαίτερα και το ΝΑΤΟ, το οποίο έχει ήδη αναπτύξει στρατηγικές για την ενεργειακή ασφάλεια (βλ.  NATO’s role in energy security.http://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_49208.htm).

Η στρατιωτικοποίηση της ενεργειακής ασφάλειας στο μέλλον είναι ενδεχόμενο να περιλάβει και τα εξής (βλ. Global Trends 2025: A Transformed World, US National Intelligence Council, November 2008):

• Τη χρησιμοποίηση, από τα κράτη, του ελέγχου τους επί των ενεργειακών πόρων, ως όπλου πολιτικής πίεσης και επιρροής,
• Τις απειλές που προέρχονται από την τρομοκρατία και την πειρατεία κατά της παραγωγής και μεταφοράς της ενέργειας, καθώς επίσης και
• Την εσωτερική αστάθεια, εξεγέρσεις και συγκρούσεις στο εσωτερικό των κρατών που παράγουν και εξάγουν την ενέργεια.

Η σε βάθος εξέταση των κρίσεων που προκύπτουν σε διάφορες περιοχές του κόσμου μας οδηγεί σε συμπεράσματα ως προς τις αιτίες και τις αφορμές, όχι όπως αυτές επιφανειακά παρουσιάζονται, αλλά ως προς τις πραγματικές γενεσιουργές αιτίες. Ειδικώς στην υπό εξέταση περιοχή της Μεσογείου, αν αναλύσουμε τις κρίσεις που έχουν ανακύψει και εκείνες που είναι σε εξέλιξη, θα παρατηρήσουμε ότι όλες έχουν ως κύρια αιτία την ενέργεια. Εντυπωσιακά είναι τα όσα δήλωσε σε συνέντευξή του στο τηλεοπτικό κανάλι Democracy Now, στις 2 Μαρτίου 2007, ο απόστρατος στρατηγός Ουέσλι Κλαρκ (Wesley Clark), πρώην SACEUR: «Η αλήθεια για τη Μέση Ανατολή είναι πως αν δεν υπήρχε πετρέλαιο θα αντιμετωπιζόταν όπως η Αφρική: κανείς δεν απειλεί την Αφρική. Αναμφιβόλως, η παρουσία πετρελαίου στην περιοχή είναι η αιτία για την εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων».

Παρατηρώντας το χάρτη, διαπιστώνουμε ότι οι σημαντικότερες κρίσεις, συγκρούσεις και εντάσεις συμβαίνουν στην περιοχή την οποία μπορούμε να ονομάσουμε «Τρίγωνο της Κρίσης». Ένα νοητό τρίγωνο του οποίου οι κορυφές βρίσκονται στη Μεσόγειο, στηνΚασπία και στον Περσικό Κόλπο (βλ. σχετική ανάλυση στο: Παρίσης Ι., Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, 2013). Όλα δείχνουν ότι, στις δεκαετίες που ακολουθούν, ένας διαφορετικός πόλεμος θα είναι σε εξέλιξη. Ένας ενεργειακός πόλεμος, που θα αναπτυχθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, με αντικείμενο τις κύριες μορφές ενέργειας, τις εταιρίες και τους οργανισμούς που θα τις προμηθεύουν και τις χώρες που θα τις χρησιμοποιούν. Μεταξύ των αιτίων αυτού του πολέμου είναι από τη μία οι συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες σε ενέργεια, ιδιαίτερα από ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες, όπως η Κίνα και η Ινδία, και από την άλλη η προϊούσα μείωση των αποθεμάτων πετρελαίου, σε συνδυασμό με την παγκόσμια αλλαγή του κλίματος. Το ερώτημα είναι ποιος θα κυριαρχήσει στον εφοδιασμό της ενέργειας παγκοσμίως στο δεύτερο ήμισυ του 21ου αιώνα.