φίλες και φίλοι, καλή σας μέρα
Με το σημερινό σημείωμα θα σχολιάσω το δράμα του Κυρίου Ευάγγελου Βενιζέλου έχοντας κατά νου το θεατρικό έργο του Κρίστοφερ Μάρλοου ‘Δόκτωρ Φάουστους’, από το οποίο και ο τίτλος (4η πρ., 5η σκ.). Ο Μάρλοου γεννήθηκε το 1564, τη χρονιά που γεννήθηκε κι ο Σέξπειρ, και πέθανε (τον μαχαίρωσαν σε μια ταβέρνα) το 1593, δεν είχε πατήσει τα τριάντα, όταν άρχισε να λάμπει το άστρο του Σέξπυρ. Δεν είναι λίγοι αυτοί που ισχυρίζονται ότι εάν ζούσε θα είχαμε μια πολύ διαφορετική εικόνα για τον Σέξπυρ, τόσο ιδιοφυής δραματουργός ήταν.
Ο ‘Δόκτωρ Φάουστους’ είναι μια τραγωδία της απόγνωσης. Εάν προσεγγίζω το δράμα του Βενιζέλου υπό το πρίσμα αυτής της τραγωδίας, το κάνω επειδή εντοπίζω κάποια κοινά σημεία μεταξύ του Φάουστους και του Βενιζέλου. Κατά συνέπεια, η ουσία του δράματος του Βενιζέλου είναι η απόγνωση. Θα μου πείτε βέβαια ότι ο Κύριος Βενιζέλος δεν έχει ενοχές διότι ως καλός Κύριος που είναι γνωρίζει ότι η ενοχή είναι αδυναμία και δειλία. Πολύ ωραία. Εγώ σημερα θα δείξω ότι δεν γίνεται να μην συντριβεί κάτω από τα ερείπια της δύναμής του, της Ισχύος Του.
Ένας έμπορος αλόγων πλησιάζει τον Φάουστους (πρ. 4, σκ. 5) και του ζητάει να αγοράσει ένα άλογο το οποίο έχει την ικανότητα να μην κουράζεται. Ο Φάουστους δέχεται να...
του το πουλήσει με τον όρο ότι δεν θα το βάλει μέσα σε νερό. Ο έμπορος όμως νομίζει ότι ο όρος αυτός έχει τεθεί διότι το άλογο έχει κι άλλη κρυμμένη υπερφυσική ικανότητα, πάει να περάσει ένα ποτάμι και ξαφνικά το άλογο γίνεται ένα δεμάτι άχυρα! Faust (die) σημαίνει γροθιά, υπάρχει μάλιστα στα γερμανικά η φράση er hat es faustdick hinter den Ohren, που σημαίνει ‘είναι και ο πρώτος κατεργάρης, απατεώνας». Η γροθιά λέγεται και πυγμή, οπότε, μετωνυμικά, η πυγμή είναι η Πυγμή, ενώ η Ισχύς και η σχέση μεταξύ Ισχύος και κατεργαριάς, απάτης δηλαδή, είναι σαφής. Εάν δεν το έχετε προσέξει, σας παρακινώ να το προσέξετε: θα παρατηρήσετε ότι ο Κύριος Βενιζέλος χρησιμοποιεί κατά κόρον τη γροθιά, και τη χτυπάει στο τραπέζι, τόσο αποφασισμένος και απαλλαγμένος ενοχών είναι. Στη γλώσσα του σώματος η γροθιά είναι ένδειξη αποφασιστικότητας και έλλειψης δισταγμών. Ο συνειρμός αυτός με οδήγησε στο δράμα του Κριστόφερ Μάρλου.
Για να κατανοήσουμε όμως το δράμα, την απόγνωση του Κυρίου Βενιζέλου, η οποία λανθάνει κι δεν έχει εκδηλωθεί ακόμα αλλά εκτιμώ ότι οσονούπω θα σκάσει μύτη, θα πρέπει να πούμε μερικά πράγματα για τον Φάουστ(ους). Θρυλείται ότι έζησε στα τέλη του 15ου αιώνα, στη Γερμανία, αλλά πέραν της ιστορικότητας του προσώπου αυτό που μας ενδιαφέρει είναι ο Φάουστ ως αρχέτυπο του λογίου, του επιστήμονα δηλαδή, που θέλει να γίνει πιο ισχυρός από τη φύση μέσω της επιστήμης, να γίνει δηλαδή προσωπικά, σωματικά δηλαδή, αθάνατος. Η τότε επιστήμη δε του το επέτρεπε, θέλω να πω ότι η σημερινή επιστήμη το υπόσχεται, οπότε ο μόνος τρόπος να το πετύχει ήταν να κλείσει μια συμφωνία με τον Διάβολο, μιας και ο Θεός δεν θα του έκανε ποτέ αυτή τη χάρη, την οποία περιορίζει για τον Εαυτό Του. Στο έργο του Μάρλοου αυτή η επιθυμία διατυπώνεται διαφορετικά. Ο Φάουστους κλείνει μια συμφωνία παντοδυναμίας 24 ετών με τον Εωσφόρο, τον Σατανά. Σε αυτά τα 24 χρόνια μπορεί να κάνει ό,τι θέλει.
Το ‘μπορώ να κάνω ό,τι θέλω’ είναι η αμέσως μετά την σωματική αθανασία επιθυμία που έχει ο Κύριος. Ωραία, δεν μπορώ, προσώρας, να είμαι αθάνατος, αλλά η αμέσως επόμενη βαθμίδα υπέρτατης Ισχύος είναι η παντοδυναμία, να κάνω ό,τι θέλω. Αυτή η παντοδυναμία όμως είναι μια περιορισμένη παντοδυναμία, διότι ο Κύριος τελικά θα ηττηθεί από τη Φύση, θα πεθάνει. Η παντοδυναμία δεν αναφέρεται στη σχέση του Κυρίου με τη Φύση αλλά στη σχέση του με τους άλλους, είναι μια κοινωνική σχέση. Ποιοί είναι όμως αυτοί οι άλλοι;
Είναι οι άλλοι Κύριοι από τη μια και οι υποτελείς από την άλλη. Και ποιοι είναι οι άλλοι Κύριοι; Είναι οι ισχυρότεροι από αυτόν και οι υποτελείς σε αυτόν Κύριοι. Ως προς τους ισχυρότερους, είναι υποτελής. Ως προς τους υποτελείς Κυρίους, είναι ισχυρότερος. Κατά συνέπεια, ως προς τους ισχυρότερους, ο εν λόγω Κύριος δεν είναι παντοδύναμος. Οφείλει να υπακούει – και υπακούει, έτσι δεν είναι;
Μπορεί και υπακούει, του το επιτρέπουν να υπακούει, επειδή είναι ισχυρότερος σε σχέση με τους υποτελείς Κυρίους και τους υποτελείς Παραγωγούς. Εάν οι σχέσεις αυτές διασαλευτούν, τεθούν εν αμφιβόλω ή καταργηθούν, θα αλλάξει άρδην και η σχέση του με τον ισχυρότερο από αυτόν Κύριο: θα πεταχτεί στα αζήτητα.
Πληθώρα ενδείξεων μας επιτρέπει να δούμε την μεταμόρφωση του αλόγου σε ένα δεμάτι άχυρα. Η μεταμόρφωση αυτή βασίζεται σε μια οντολογική κατάσταση: στην εξάρτηση του Κυρίου από τους υποτελείς. Η δύναμή του είναι η αδυναμία των Υποτελών. Ο τσαμπουκάς Του πηγάζει από τη συναίνεση των υποτελών, από την αφοσίωσή τους, από την πίστη τους, από τη μίμησή τους, από το φόβο τους, απο την παθητικότητά τους. Στο βαθμό που όλα αυτά θα αρχίζουν να υποχωρούν, η μεταμόρφωση του αλόγου σε ένα δεμάτι άχυρα θα αρχίσει να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μας. Ο Κύριος Βενιζέλος θεωρεί ότι η Ισχύς δεν είναι μια κοινωνική σχέση αλλά μια τεχνική, την οποία έτσι και κατέχεις μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις. Η Ισχύς είναι μια ποσοτικοποιημένη έννοια, όπως είναι ποσοτικοποιημένο κάθε τι στο καπιταλιστικό σύμπαν: η χρονικότητα, η πρόοδος, ο ορθολογισμός, οι κοινωνικές σχέσεις, η οικονομία, η ευτυχία και άλλα πολλά, όλα δηλαδή. Ο Κύριος Βενιζέλος είναι προοδευτικός, δεν έχω καμιά αμφιβολία. Κατά συνέπεια, εμείς δεν είμαστε, δεν μπορεί, δεν μπορούμε να είμαστε προοδευτικοί. Ο προοδευτικός θεωρεί ότι μέσω της τεχνοεπιστήμης, άρα και της στρατιωτικής βίας, μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε αστάθεια, κάθε αστοχία, κάθε δυσλειτουργία του συστήματος, του καπιταλιστικού σε όλες του τις εκφάνσεις εν προκειμένω. Πολύ σύντομα όμως ο Βενιζέλος και το ΠαΣοΚ θα ζήσει την προσωπική του Φουκοσίμα.
Τους τελευταίους μήνες συγγενείς και φίλοι πήραν το δρόμο της ξενιτειάς για να επιβιώσουν – και θα τον πάρουν κι άλλοι. Ο ξενιτεμός αυτός μου θυμίζει την τελευταία σκηνή από τις Τρωάδες του Ευριπίδη: οι αιχμάλωτες γυναίκες, αφού τις μοίρασαν οι νικητές, ανεβαίνουν στα πλοία ενώ η Τροία πίσω τους καίγεται. Θα περάσουν την υπόλοιπη ζωή τους σκλάβες. Ο ξενιτεμός είναι μία εκδήλωση της ήττας, μία από τις πολλές, αφανείς και φανερές. Οι Τρωάδεςείναι ένα δράμα που μιλάει για το πόνο της αιχμαλωσίας, της ήττας. Οι αιχμάλωτες θρηνούν όχι μόνο για το τι έχασαν αλλά και για τα νέα βάσανα που θα περάσουν. Είναι ένα σχόλιο για την αγωνία της ήττας, το πρώτο και συγκλονιστικό σχόλιο στη δυτική γραμματεία. Η αγωνία της ήττας είναι ένα ζήτημα που μελετώ τους τελευταίους μήνες, είναι ένα ζήτημα με το οποίο δεν έχουμε καταπιαστεί, δεν το έχουμε προβληματικοποιήσει, αν και παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον και είναι και πολύ επίκαιρο. Τι είναι η αγωνία της ήττας, πως εκφράζεται, πως εκτονώνεται, πως μετεξελίσσεται, ποιες διεξόδους ακολουθεί, πως το διαχειρίζεται ο Κύριος;
Πολύ πρόσφατα, ο Κύριος Βενιζέλος ζήτησε συγγνώμη για τις θυσίες που αναγκάστηκαν να κάνουν οι Έλληνες. Αυτή η συγγνώμη είναι ένας τρόπος διαχείρισης της αγωνίας της ήττας. Η λέξη ήττα είναι συγγενής ετυμολογικά και σημασιολογικά με το απολιθωματικό επίθετο ήσσων που μεταχειριζόμαστε κυρίως στη φράση ‘ήσσονος σημασίας’: προέρχεται από μια ρίζα ήκ- που σημαίνει μαλακός, πράος, ασθενής, λίγο, λιγότερο. Η ήττα (ηκ-jα) δηλώνει την κατάσταση του αδύναμου, του ασθενούς, δηλώνει με λίγα λόγια την απώλεια της ισχύος. Και εάν η νίκη εκδηλώνεται άλλοτε ως φόνος, δηλαδή επιβίωση, και άλλοτε ως καθυπόταξη, η ήττα εκδηλώνεται άλλοτε ως βίαιος θάνατος και άλλοτε ως υποταγή. Αυτό που αξίζει να εξετάσουμε είναι η μετεξέλιξη της αγωνίας της ήττας. Δυο τινά μπορεί να συμβούν: ενδέχεται το αίσθημα της ήττας να μονιμοποιηθεί και να μετεξελιχτεί σε ηττοπάθεια. Ενδέχεται όμως και να σηματοδοτήσει την εκκίνηση μιας διαδικασίας αποπαθητικοποίησης – τα μάγια της παθητικότητας, που μας κρατάνε ακινητοποιημένους και αδρανείς, λύνονται, ή τουλάχιστον γίνεται μια αρχή.
Θεωρώ πως τα μάγια της παθητικότητας άρχισαν να λύνονται. Αυτό είναι σαφές και στον Κύριο – τη διαδικασία αυτή πρέπει να τη σταματήσει. Θα μπορέσει όμως; Αρκεί η συγγνώμη;
Ίδωμεν. Ας δούμε όμως και κάτι άλλο που μας λέει ο Ευριπίδης στις Τρωάδες. Ο ποιητής δεν μας αφήνει ούτε λεπτό να ξεχάσουμε μια πολύ αρχαία σοφία: η νίκη είναι μια μορφή ήττας - είναι μια από τις κεντρικές ιδέες και του ινδικού έπους Μαχαμπαράτα. Οι νικητές θα υποφέρουν κι αυτοί, όχι γιατί θα τους χτυπήσει η μοίρα αλλά γιατί η επιτυχία είναι αποτυχία, γιατί η νίκη προσθέτει νέα προβλήματα στα ήδη πολλά, πάμπολλα υπάρχοντα. Στο τέλος, η Κυριαρχία καταρρέει κάτω από το βάρος των άλυτων και μη αντιμετωπίσιμων προβλημάτων, θα συντριβεί κάτω από τα ερείπια, και τα περιττώματα, της Ισχύος της.
Πάω στο κήπο να σκάψω.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου